The Power of "Yes" & "No"

"Yes" le "No" timi biafang hna hi zeitluk in dah thawnnak an ngeih? Na nunnak ah "Yes" na ti maw a tam deuh? "No" timi dah? Hi biafang (2) hi thawnnak a ngeimi an si caah, tam deuh na chimmi paoh nih na nunnak (life) an hruai lai.

Voikhat cu ka fapa hniang Gabriel Veltha Lian (k.2) le fanu hniang Isabella Angel Lian (k.4) tiin khualak ah kan i chawk. McDonald dawr kan phan deng. Cu dawr cu McDonald ka dangh tawnnak hna asi.

Ka fanu te nih "Ka pa, McDonalh kan cawn piak?" a ti. "No"tiah ka leh. Aka thawh i, "Yes" ati. Kei nih "No" ka ti than. Anih nih "Yes" ati than. "No...No...No...tiah pehtlai thluahmah in ka leh than.

Isabella nih, "Ka pa..nang nih.. NO...NO...NO ti law, kei nih "YES...YES...YES" ka ti lai a ti.

Cuticun "Kei nih NO...NO...NO...tiah ti i, a nih nih, "YES....YES....YES" tiah ka ti ning bantuk tein a ti peng ve. Cuticun sau nawnte kan kal hnu ah, McDonald dawr cu kan phan.

Cawk piak ka tim hna lo nain, ka fanute nih "Yes...Yes...Yes" tiah a ti pengmi bia nih, ka lungthin a ka thlen. Ka fanu te nih, "Ka pa cu tangka a ngei. McDonald a cawk khawh ko ti azumh. Ka pa nih a ka dawt caah a ka el lai lo ti a theih. Ka pa nih "No" ati hmanh ah "Yes" tiah ka ti i ka hal peng ahcun ka pa nih a ka el lai lo, a ka cawkpiak ko lai" ti a zumh. Zumhnak cu a biapi tuk.

Cucaah kekmah aka zumh ca le a ka bochan caah, "Asi kho ko" (Yes) ati peng nak a si. "Yes" ka ti ahcun "Asi kho ko lai" tiah ka fanute nih a zumh. Cawk lo awk a tha ti lo. An caah thil a chiami asi lo ti ka theih; an rawl a tam cang ti ka hmuh fawn. Eidin an herh ti ka theih fawn. An duh bikmi McDonalh si ti ka theih fawn. Cawk piak a hau ka ti i, an tafar in McDonald cu ka dangh hna. Khim tein an ei. "YES...YES...YES.. tiah ka fanu te nih a ti pengmi cu, an caah McDonald einak asi." "Yes..Yes...Yes" rak ti peng hlah sehlaw, ka cawk piak lo men lai. Ka lanhtak men hna. Ka fanu lungthawnnak le "Yes" lungput nih McDonald a eiter.

Cu ve bantuk in, Kan Pa, Pathian cu a ngeimi asi; thil ti kho tu asi. Nun siangmi asi. A fale bia a kan al lo tu asi. McDonald nak sangsang a kan pe khotu Pathian asi. Kan Pathian duh an nunnak cu, a fale nih "Changreu kan hal tik ah, lung a kan pe lo tu Pathian, nga kan hal tikah rul a kan pe lo tu Pathian" asi. Kan caah thiltha a hngaltu le thil tha kha kan hal peng ahcun pek lo in a kan um lo bal lo mi Pathian asi (Matt. 7:10)

 Gabriel Veltha Lian le Isabella A. Lian

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Minung kan nunnak ah, "Yes" le "No" hi an biapi taktak. "Yes" le "No" cung ah hin, thanchonak le tumchuknak an um kho. Hmailei fonnak le hnulei pilnak an um kho. Zei thil kan tuahnak hmanh ah, "no" a tam tuk ahcun minung cu hmailei ah fon khawh asi lo. Thancho khawh asi lo. Theipar chuah khawh asi lo. Pumpak le chungkhar in, sang le khua in, tlang le peng in, ramkulh le rampi pakhat tiang ca in tuak lengmang tikah, "Kan ti khawh ko lai? Asi kho ko lai?" timi "Yes" lungput a ngeimi paoh nih teinak an hmuh deuh tawn. "No" timi a dong. Hmailei ah ruahchannak a um kho ti lo. Kar hlan khawh asi ti lo.

Cucaah "No" timi cu "a donghnak" asi ko. Khi pin lei ah aa pehmi zeihmanh a um ti lo. Atanglei ca te ah van zoh hmanh. "No" cu a thimi a donghnak asi ati. Cucaah "Yes.." tu va chim deuh ti kha a kan hmusak. Hi ca na rel hnu zong ah, na nunnak ah, "No..Asi kho bal lai lo...ka ti kho bal lai lo.." timi ruahnak na ngeih peng ko ahcun, hi ca hi pakpalawng lawngte asi. Na caah asi lo.


        (Ref. jeanoram.com)

Vawlei tuanbia kan zoh ta lai. "Yes" an rak ti ruang ah, vawlei tuanbia zei tluk in dah aa thlen?

Marco Polo nih tlanglam in China tiang a rak kal ko. A khualtlawnmi dihlak hi, meng 15,000 tluk asi.  "Yes" an ti caah ramthar kawltu Columbus nih bible zong nih a um a theih lo mi ram, America a phak i, Vasco da Gama nih India aphak i, Magellan nih vawlei pumpi tiilawng in a rak hell i vawlei hi a pumtimi tehte a piah khawh. Cu hlan ah, vawlei cu a per tiah rak pawm asi.

 "Yes" an rak ti caah.Wright Brothers nih, va bantuk in van ah kan zuang kho lai tiah an rak ti i, vanlawng cu an rak ser i kan vawlei cun a hme tukmi ah a kan ruahter. "Yes" an ti caah, Nein Amstrong le a hawi le nih thlapa vawlei an lamh i vawleithar an phak.  "Yes" a ti caah Henry Ford nih America highway le vawleicung kip ah zapite nih cit khawhmi motor a chuahter. "Yes" a rak ti caah, Thomas Edison nih voi 2,000 renglo mei bulb aser hnu lawng ah, mei a ceu kho i, nihin ni ah chun zan a um ti lo ti tluk asi.

Kum 2000 deng ram ngei lo in an vahvaih hnu ah,  "Yes" an ti caah Israel ram fate nih 1948 ah Israel ramthar cu an dirh than. "Yes" an ti caah Nichuahthlanglei Asia ram i ram hme bik East Timor nih ramlianbik Indonesia cozha kut in independence an lak khawh.

Hi vialte, hi vialte hi, "Yes" timi lungput lawngte a chuahpimi theipar an si. Thil fate kong in thil nganpi tiang..."Yes" nih teinak (victory) minung cu a pek khawh.

Yes" le "No" hi zeitluk in dah a biapitle a thawn timi hi, tial ding a tam tuk ko hnga. Ka tial cawk lai lo. Pumpak ka nunak in "Yes" ka ti ruang ah, zeitluk in dah teinak ka hmuh timi hi, tehte khan ka duh. Ruah ding pakhat bel a um. Minung cu "Yes" kan ti ko zong ah, aphi cu kan mah nawl asi tawn lo caah, a tlamtlin lo caan zong ah a um ve taktak ko nain, "Yes" lungput tu nih teinak hi a let tam tuk in a ka pek. Careltu zong, na nunnak ah "Yes" tam deuh na tinak ding caah, hi capar nih aa tinhmi asi.

                                                            -------1------

Lai phungthluk ah, "Tii tuk ahcun tlahpuk hmanh nih sa teih" ti asi. Kawl phungthluk ah, "Nikhat kar khat kan kal ahcun Pagan khuapi cu aa thawn bal lo hme cu" an ti ve. Italy phungtluk ah, "Rome khualipi cu nikhat ah an ser lo" ti asi. Zeithil paoh hi, chikkhatte ah pup tiah a chuak in a tlamtlingmi vawleicung ah a um lo. Pathian thil sermi dah ti lo cu. Pathian hmanh nih hin, sernak tuanbia a thawk tik ah, "ni 6" a rau (Gen 1&2). Cucaah "Ka ti khawh ko lai. Asi kho ko lai" timi "YES" lungput he, lungsau thinfualnak in riantuan hi, minung nunnak ah a biapi cemmi asi.

Tuanbia sau tuk kha a tawinak in van tial ko ning.

1980-81 ah Thau ah tang (8) sianginn ka kai.  A kum ning ngacha in rai nih a ka fonh. Inn ah atu le tu ka lawi. Cubu in ca heh tiah ka zoh. Home work ka tuah. Meifar van chawm in, zantim tiang ih bu hna in, ca ka ciah lengmang. "Tang (8) cu ka awng hrimhrim ko lai" timi lungput ka ngei. Thantlang ah phit ding asi. Subject 7 kan ngei i, nikhat subject (2) in, Nikhatni in Nilini tiang phit ding asi.

Ningani ah kan i thawh kan ti. Riahcaw, cauk, thilri ka tim dih cang. Cuticun Nilini zingka te ah ka hawi le, thinghual kam ah ca kan zoh. Thantlang kal lai le camipuai phit lai ka ngaih tuk. Ca kan zohnak ah ruahlo pi in tlangsam kung a zummi nih, ka fiangbeu ah a ka chunh. Ka hawipa nih a van dawh i, a cat. An dawh than i a cat than. Lamnai bik ummi inn ah kan va tli. Thim in an cawih len i a ngah ti lo. A chunglei ah a lut changmang. Ka thahri nih a dawh i a pil diam. Ka fiangbeu tang ah bo nawnpi in hlingpi cu a um ko.

Cuticun inn ah kan tlung. Nam in ah an timh i ka thahri zawn asi caah minung fa celh ding asi ti lo.
Ka ke cu aphing thluahmah. Arhnawng vun benh ah a tha an ti i, ar an thah i an ka benh. Zanlei ahcun a phing tuk cang. A tuar a fak i zanriah ei zong thanuam lo ngai in ka ei.

Ka nu le pa nih, "Pate, na ke a phing tuk. Vawlei hmanh na lamh ngam tung lo? Thantlang cu zeitindah na phanh khawh lai? Tu kum cu phi lo in um ko" tiah an ka ti. Na kal kho bal lai lo an ti.
Ka nu le pa, kumpi kum khat chung damlo bu in ca ka zohmi cu a donghnak i tlolh cu a si kho lai lo ka ti i, cuticun zan cu kan it. Aphin ngai caah le a tuar a fah caah a hngilh zong ka hngilh kho lo.

Ningani zing cu kal ding asi cang. Zing cu ka rak tho. Ka ke cu a phin a zual tuk. Ka ketal cu vawlei ka lam ngam ti lo. A tlirh bak in a ka tlirh. Aphin a zual tuk pin ah a fak chin lengmang. "Ka timh cangmi cu ka tloh lai lo" tiah ka ti hna. Thiangthunh an ka siam piak i, ka thawh. Ka nu cu a mitthli rual in hauka tiang aka thlah. "Ka nu na sia herh hlah. Ka kal kho ko lai" tiah ka ti i, ka kaltak.


              Thau Khua

Lampi ah harnak tampi ka tong. Ka ke a phing tuk i ka kal kho lo. Hawi zong ka phan hna lo. Ka hawi le (2) nih an ka hngah i, har taktak in Tidai ka phan. Cun thaizing kalnak na harh tuk sual lai an ti i, Khintlang ah zan ah an ka lanhpi than. Cu zan ka cai ning cu chim awk a tha lo. A thaizing kan i thawh. Thantlang zanlei sang ah kan phan. Zarhpini cu a cawl zong ka cawl kho lo. Nikhatni in Nili ni tiang camipuai kan phi. Nilini zanlei ah sizung ah ka kal i, ka hling cu an cawih. An cawi kho lo i, Thau tiang hling he ka kir than.

May thlachuak ka ah tang (8) result a rak chuak. Minung 38 kuakap aphimi kan si i, Thau Middle School in (3) kan awng. Bungtlang khuami Lal Iap le Saikah khuami Tluang Uk le keimah kan si. Thaumi ahcun keimah lawng ka awng.

Ka ruat than. Hling nih a ka chunhmi kha a fak tuk i, Thantlang kal ding cu ka ngaihlah tuk ko nain, ka kal chih i, camipuai zong cu ka va tuah. Ka nu le pa nih "Kal duh hlah" tiah "No" lungput he, an ka thlauh liio ah khan, "Ka kal ko lai; asi kho ko lai" tiah "Yes" lungput rak ngei hlah ninglaw zeidah a cang hnga? Nihin ni ka simi hi ka si kho hnga maw? timi ka ruat tawn.

                                                  ----------2-------------

Tang (8) ka awng. Thantlang ah kai ding ka si. KEHA ka sawk. Thantlang kal ka timh lio ah, ka nu cu tangka cawi ah khualak ah a va vaak. Dawtnak in midang nih, "Pa Uk nu, khuapi chung sianginn kai cu a har tuk; tangka a dih tuk le nan kaiter kho lai lo. Va dinhter ko u; an lahkhah le zeihmanh asi fawn lo" tiah an rak ti. Ka nu cu a rak lawi i a tap. "Ka nu nan tha chia hlah u. Ka kai kho ko lai" tiah ka ti. Tangka 25 do an cawi i, ka unu nih Thantlang ah a ka thlah. A har zong ah "Yes" lungput he ka kal i, Thantlang High School ah sianginn cu ka kai.

KEHA ah ka um. Mi nih a kan nehsawh, a kan serhsat ngaingai. Mah tein thing kan hlam. Rawl kan i chumh. Typhoid in ka zaw i ni (20) deng sizung ah an ka chiah hawi. A caan ah lovah hna ka hlawhfa i keimah tein tangka ka kawl tawn. Mah tein kedanh le herhhai cawknak ka hlawhfa pah. Cuticun nu le pa nih tangka pia khat kuat lo in tang (9) cu ka lim. "Yes" lungput nih tang (9) zong a ka limter rih.

1982-83 cu KEHA thiamthiam ah ka um. Thantlang khualu ah kan rak um. Ka chung aka thlet i, June thla dih lai in sizung ah ka kai i, Sepember tiang asi. Ka der tuk. "A thi ko lai; va la ko u" tiah ka nu le an rak chimh hna. Thau in rangtum an hlan i, an rak ka lak. "Zei si hmanh ah, tu kum hi tang 10 awn a hau. Va tlung ko. Ka dam ko lai" tiah ka ti i, an rak tlung than. Ka dam ti lo. Nikhat cu Saya Tin Cung sizung ah a ra i, "Hai Vung, tang (9) le tha tein na kai kho lo. Atu kum hram thawk in sizung ah na um peng. Na cawn lomi a tam tuk cang. Cucaah tu kum cu i din ko cang. Na awng kho ti lai lo" tiah a ka ti i, cucun ka rak i din.


                             Ref. Khonutung.org

September thla canceu tiang Thantlang sizung ah ka rak um. Ka dam ti lo. Ka unu, Nawn Nawn a rak ra i, "Vung Vung, a thi ko lai an ti. Ka nu le pa cu an mitthli he an um peng ko. Thantlang thih cu asi kho lo. Thau ah athih si le thi te ko seh an ti. Kan tlunpi ko lai" tiah a ti i a rak ka lak than. "Nawn Nawn, Thau ka tlun ahcun ka thi kho men. Cucaah Thau lei tlung lo in Hakha tu ah ka lan lai" ka ti. Hakha in ka u nu Ciate a rak ra i an rak ka lak.Cun Hakha ah ka lan. "Ka dam lai i, sianginn ka kai kho than lai" timi "Yes" lungput in Hakha ah ka lan. Duhsah tein ka dam than.

Thantlang alan don kum asi i, hmahpungtin tuah pah in Thantlang ah ka va kal. Sizung ah ka va leng hna. Ngunte (nurse bawmtu) nih, "Vungte, na thi bak cang tiah ka ruah. Lian Lian pa nih a thi ko lai an ti" tiah an ka chimh i, an rak i lawm tuk.  Ka dam kho ko lai timi  "Yes" lungput cu damnak asi. "Yes" lungput kan ngeih ahcun, kan damlonak zong damnak ah a phan kho than.

                                                      ------------3----------

1984 ah Hakha in tang 10 ka awng. B-kan ah minung 65 kan um i, keimah le May May Khin timi Kawlnu te lawng kan awng. Hakha High School No.1 ah minung 1400 hrawng kan si rua ka ti. Cu nih camipuai kan rak tuah i, 65 lawng kan rak awng. Tuition zong kai lo, thuthoh zong ngei lo mi cu awn a rak har tuk lio asi nain. Kan sayapa a rak zaw chinchap i, tuition kai lo mi cu, Kanan cawng lo in tang (10) kan phi hna. Mi sin ah ka um i, cazoh caan ka ngei kho set hawi lo. Tuition le kai lo, cauk tha le ngeih lo, kanan le cawn lo, ca zoh caan le tlawm ti in harnak tampi um hmanh sehlaw, "Ka awng hrimhrim lai" timi "Yes" lungput he tang (10) cu ka kai. Pathian bawmhnak in ka awng ve ko. Pathian cu "Yes" ti a duhmi asi ti ka fiang chin lengmang.


   Hakha No.1 High School

College kai a za. Kan har taktak. Ka nu le pa an tar cang. Lo zong an tuah kho ti lo. Satil le dumhau kan ngei lo. Vok-ar kan ngei lo. Tangka kan ngei lo. Inn ah darbel khap (8) pakhat le bartan lianmi pakhat lawng kan ngeih. Cupin cu chim ding a um ti lo. College kai cu a rak har tuk caah, mi tampi cu sapesazu ah an rak tuah lio asi. Bawmtu an um fawn lo. Achung in maw ka tuah lai, a leng in dah timi hi thla tampi ka ruat. Nikhat cu a donghnak ni a phan. "A chung asiloah aleng" timi te zah ding lawng a tang. Bia khiah awk ka thei ti lo. Thla ka cam hmasat. Zeidah ka zah lai timi ka ruat. Cu ni cu ka caah biakhiah a har cem ka ti ni a si. Thla ka cam than i, bia ka khiak. Zeihmanh ngei hlanh hmanh u sih law, bawmtu zong um hmanh hna hlah sehlaw, "Ka kai kho ko lai" timi  "Yes" lungput he achung kai ding in ka tuah.


             Mandalay Univ (Ref. www.mu.edu.mm)

Mandalay Univerity ah college cu ka kai. Tangka thih he kan i tong i, kum (3) nak ah khar hlan ah kan tlung. Kum (4) nak ah buai he kan i tong than. Kum 3 an khar than. Mi tampi cu India ah an kal. Malaysia ah an kal. College dih lo cu asi kho bak lo. Ka thawk ciami pei asi cu ka ti i, ka hngak i 1991 kum ah ka dih than. "College na kai kho lai lo"  tiah a ka timi,  "No" tamtuk rak um hmanh sehlaw, "Ka kai kho ko lai" tiah, "Yes" lungput ka rak ngeihmi nih, B.SC zong a ka dihter than. Midang nih cun thawng tam tuk dih in college an dih i, kei cu semrel taktak in ka hmang i, tlawm ngai in college ka dih. Atu ah hin ka ruat than. Sapesazu rak tuah ning law zeidah ka va chuah hnga? Achung ah rak kai hlah ning law zeidah ka va chuah hnga?

College ka kai lio ah, fang khathnih te hmuhnak caah, Kungtaih ah thil ka va tansi tawn. Thil ka tinmi tete kha, a leng ah ka zuar than tawn. Rinni paoh cu Kungtaih ah khua ka sa. Mi pakhat hi nikhat ah voi khat lawng tansi khawh asi nain, a thli tein voi 8 hna ka tansi i, Palik nih voi khat cu, na tansi tam tuk an ti i, an ka tlaih. Cuticun zeitindah tangka ka kawl lai timi tete ka ruat i, fang khathnih te hmuhnak ka rak tuaktan peng. Ka hawi le nih, "Pa Vung cu, Rinni i ton nan duh ahcun Kungtaih ah va zoh u, zan i ton nan duh ahcun zan dawr ah va zoh" tiah an rak ka capo phah.


                          Mandalay Kungtaih

Ka ke in Mandalay khuachung hi a kenkip ka hlat. Bus cit zong tangka a pam ka ti i, ka ke rumro in ka kal. Mandalay Tlangtang ah puai a um zong ah, ka ke bak in Mandalay Tlangtang tiang ka kal tawn. Atu ka huam ti hnga dek maw? Ka hawi pa Pu Tial Ceu nih cun, "Kawi Vung nih, Mandalay lamphawk vialte a theih dih" tiah capo a ka saih phah. Kan duh i, "Yes" kan ti ahcun, bus cit haulo in ke in meng tampi kal khawh asi. Kungtaih ah chun nitlak dir huam asi. Mandalay lamphawk vialte hrawn khawh dih asi. Cucu "the power of Yes" cu asi ko.

                                                   ---------------4----------

College ka dih cangka in, Mizoram in khua khua (3) nih High School ah cachim ding in an ka sawm. Rs. 3,500 le inn rin ding an ti. Kan chungkhar harnak ka ruah ahcun kal ka duh nain, Mizoram ka kal ahcun ka tang ko cang lai. Ka chuak kho ti lai lo ti ka ruat i, khua tu ah caan tlawmpal, lohaa ka pe.

1992 in MIT kai ding in Thau Baptist Church nih an ka fial. Thla tampi ka ruah hnu ah, "Yes"ka ti. College ka kainak leiba hmanh ka lim rih lo caah kan chungkhar ah harnak tampi aum. Asinain "Yes" timi lungput he, bible sianginn kai ding ka tim than. Chungkhar kan harnak cu, chim cawk ding asi lo. Ka u nu nih, "Vung Vung, ka ba tuk cang. MIT kai than ding cu a har ko" tiah a rak ti. Ka zaang a fak tuk. "Asi kho ko lai. Ka kai ko lai" tiah "Yes" lungput in ka kai than. MIT ka kai chungah piahtana chim cawk lo in ka tong (mah vial in si ko rih seh). Asinain "Yes" lungput nih 1996 ah BD a ka dihter than. BD ka dih ni ah, Kyats 10,000 leiba he Laitlang ka phan ve. Ka unu leiba cu zeizat asi ka thei lo. Chim ka duhmi cu, "Yes" rak ti hlah ning law, atu zeidah ka si hnga?


      MIT ka rak umnak sawng

                                                           ------------5------------------

Thau ah April 1996 in pastor ka tuan. Rev. Dr. C. Duh Kam nih tanpinak in United Theological Seminary, Dayton, Ohio nih sponsor an ka tuah i, 1997 ah MATS kai ding in ka ra than. USA ka phak cun, rian ka tuan lai, ka Krihfabu, hawikawm le chungkhar ka bawmh hna lai. Khuaram caah heh tiah rian ka tuan lai tiah ka rak i seh chih.

US kan van phan ciammam le riantuan awk ka tha ti lo. J-1 asi. Work permit ka ngei kho ti lo. Sianginn nih tuition le inn man lawng an ka rin. Eidin, cauk, telephone, thilri, zeidang tuktak vialte mah tein rin asi. Campus ah rian a um lo. Aleng ah rian ka kawl tikah work permit ahau ti asi. Voikhat cu rawl ei ding a um ti lo. Chumh ding zong a um lo. Tangka hman ding le aum fawn lo. Admission director pa kha, "Hihi zeitindah asi ne lai?" tiah ka va hal. Na scholarship ah rawl aa tel lo nain kan zuh than te lai ati i $25 a ka pek. Cuticun har ngai in MATS cu ka dih than.

MATS cu scholarship ka ngeih caah lungretheih a zia ngai. D.Miss ka van sawk. Ngeihmi zeihmanh a um lo. Kum khat ah $14,500.00 adih lai ti asi. Cucu zeitindah ka tuah ne lai? tiah lungrethei taktak in thla ka cam. Asinain $14,500 hi ka hmuh ko lai tiah, ka hmuhnak ding lam kha ca in tha tein ka tial i, form ah cun ka up chih.

Voikhat cu Professor Dr. Young Lee Hertig nih a zungkhan ah a ka auh i hitin aka ti:

"Hai Vung Lian, atu D.Miss program na sawk. Na kong caih ding asi cang. D.Miss ca hi scholarship a um lo. Nangmah te rin ding asi caah, biahal kan duh. Work permit na ngei lo. Church na ngei lo. Na hawi dang Africa siangngakchia hna cu heh tiah bawmhnak an hal i church zong an ngei; bawmtu zong an ngei. Nang zeihmanh na ngei lo. Rian zong na ngei lo. Tangka le na ngei fawn lo. Kawlram lei ka chungkhar ka zohkhenh pah hna an hau na ti fawn. Asiahcun kum khat ah $14,500 a dih dingmi D.Miss hi zeitindah na tuah lai i na kai khawh lai? Cucaah admission pek kan i laklawh ngai" tiah a ka ti.

Ka leh i, hitin ka nawl:

"Kan nih Kawlrammi cu mi harsa kan si ko nain, bawmhnak hal ka duh lo. Kawlram ah college ka kai. Harnak tam tuk ka tong. Keimah tein pei tangka ka kawl pah ve le college zong cu ka dih ve ko cu. USA cu Kawlram nak in a fawi deuh ngaingai. Cucaah asi khawh chung in rian ka tuan lai i, ka kawl ve ko lai. Ka kai kho ko lai. Ka luhter ko u" tiah ka nawl.

Ka Professor nu nih asi kho lai lo ti in ruat hmanh sehlaw, cucu Pathian ruahmi asi lem lo. Ka kai kho ko lai timi "Yes" lungput he D.Miss tuah ding cu ka tim. Minung kanan le tuaknak ahcun, bochan ding pakhat hmanh a um lo nain, Pathian zumhnak le ruahchannak he, sianginn peh ding cu ka tim.


                                                         United Theological Seminary

Ahnu zarh (3) ah D.Miss luhnak na hmu tiah ca a ra. Sianginn semester pakhat ka van thawk vial ah, Pathian nih ruah lo pi in innnka a van on thluahmah hna. A rauh hlan ah, Mazada motor te ka cawk. Caan tlawmpalah Centerville ummi, Mirang biakinn Normandy UMC ah Youth Pastor rian Part-Time in an ka pek i, January 2001 in July 2004 tiang ka tuan. Sianginn ah Part-Time in ka tuan pah. An pahnih fonh ah Full-Time ah ka tla. Normandy UMC ahcun keimah nakin a za deuhpipi zong interview an tuah hna nain, keimah tu an ka lak i, cu zong cu khuaruahhar ngai asi.


                               Normandy UMC

Atu kan nu, Aye Aye Mu ca zong ah, US a rat khawhnak ding caah, kum (3) chung thla ka campiak. Nikhat ah voi 9/10 thla ka cam caan a tam tuk. College kip ka chonh. Thil aphunphun in ke hlathlai. Nungak pakhat asimi caah, scholarship hmuh lo in USA rat ding timi cu a lam a har taktak. Chim awk thalo in a har. Sihmanhsehlaw, thla ka cam peng. Pathian sin ah ka hal peng. Nikhat ah voi tam tuk ka hal. Minung kanan in tuak ahcun, Aye Aye Mu Rangoon in visa hmuhnak ding ca thlacam cu hruh a lo. Minung kanan in a si kho lo. Sihmanhsehlaw, Pathian caah cun asi kho ko ti ka zumh. Pathian cu minung kan tuaktan lo ning in khua a tuaktantu le minung ruah lo ning in riantuantu asi ti kha ka zumh. Pathian nih a zaangfah i visa a van hmu. Normandy UMC ah puai kan tuah. "Yes" kan ti ahcun Pathian caah zeipoh asi kho ko ti kha kutongh le mithmuh ah a fiang.

Arauh hlan ah, kan nu zong sushi tuah a cawng i, a kumvui ah Dorthy Lane Market ah sushi dawr (2) kan lak. Kan miakmi cu a um lo nain, sianginn kai pah in kan paw kan i cawm kho. Korean UMC hna nih kum khat ah $1000 in kum (2) an ka bawmh. Manh caan ah hmuhmi rian paoh, House Keeping rian tiang ka tuan. Nupi fate cawmnak a za in Bawipa nih a kan khan piak peng. June 2007 ah D.Miss cu ka dih. "Yes" lungput ka ngeih tikah, Pathian zong nih lam a ka on piak ve. Dawtu, bawmtu, dirkamhtu a ka chiahpiak. "Yes" kan ti paoh ahcun, ruahlo pipi in lam an van i ong thuahmah.


                       Dorthy Lane Market, Centerville
             
D.Miss ka dih lawng asi lo. D.Miss ka tuah chungah fanu (1) le fapa (3) kan ngei rih. "Asi kho ko lai" timi lungput ka ngeih caah, Pathian zong nih, "D.Miss degree lawng si lo in, nupi he fa (4) he, D.Miss degree cu ka va lak." Minung ca ah a si kho lo timi zong, Pathian caah cun asi kho ko.

Riantuannak nawl ka ngei lo. Kan nu Medicaid a hmu kho fawn lo. Asinain Pathian cu Jehovah Jireh Pathian asi caah, "Yes" kan ti bak in "Ye" atitu Pathian a rak si ve. Hanna Lian chuah lio dah ti lo cu, Medicaid zong ngei lo tein nau 4 tiang Dayton ah an chuak. WIC le Food Stamp zong kan ei fawn lo. Cuticun har cu kan har ko nain, Pathian cu kan caah "Yes" asi peng ko. A liamciami kum 17 chung USA kan nunnak ka ruat than tawn. Food stamp le WIC zong ei lo; work permit zong thathi ngeih lo; status zong that lo; bawmtu sponsor zong ngeih set fawn lo? Zeitindah kan rak nun timi ka ruat. Pathian cu Jehovah Jireh asi timi kha ka nunnak ah ka ton taktak.

                                                       -----------6-----------

D.Miss ka dih ah USA ah kum 10 ka umnak asi cang. Fa (4) ka ngei. Sihni ka hlan i, USA umnak ka tuah. US umnak ka tuahmi cu EOIR timi asi. Fale tluntak awk an that lo caah ka case ka zoh piak than u ti khi asi. US ah visa in kum 10 ka um caah, cu chung vialte Kawlram cozah ah kum khat ah $720 lengmang tun asi. EOIR sawknak ding caah, $7500 tluk kan dih cang. Harnak tampi kan tong nain, "Yes" timi ruang ah USA ah nihin ni tiang khua kan sa kho rih.

Ka philh kho bal lo. D.Miss ka dih bak in ka visa a thi colh ve. Ka license zong a thi colh ve. June 2007 in April 2008 tiang license lo in ka um. Cucu har ka ti cemmi asi. Work permit ngeih lo, license ngeih lo, status ngeihlo bu in, nupi fate he minung 6 i cawm cu a har taktak ko. Kan sining a har tuk caah, a caan ahcun, "USA um hi a nor bak in a ka nor caan a um ve ko" nain, Patian thluachuah hi ka rel than tawn i, ka lungthin aa nuam than tawn. Kan har tuk tawn nain, kan i cawm kho ko lai" timi "Yes" lungput nih nihin ni tiang kan i cawm ko.

Cun har ka ti cemmi cu, license lo um hi a si. June 2007 in ka Visa a rak thih bak in ka license zong a rak thi colh ve. Columbus le thial kan i tim fawn. Zeiti tuah awk a tha ti lo. March 2008 ah, USCIS in cakuat a ra i, "Sawknak ca na tialmi kan hmuh" timi receipt cate an rak ka kuat. EOIR ka sawkmi cu "na sawknak ca kan hmuh timi receipt lawng ka ngei. Cupin cu cozah ca zeihmanh ka ngei lo. Sihni ka va hal. "Mah receipt ca te hin license tuah khawh asi maw?" tiah. "Asi lo. License tuahnak caah cun work permi na ngeihta a hau. Hi hnu 10 asi hnu lawngah work permit sawknak nawl na ngei. Work permit na ngeih hlan cu, driver license sawk khawh asi lo" tiah ati.


                Centerville, Ohio ah kum 8 umnak area

Lungrawk taktak in ka lawi. Thla ka cam lengmang. Nikhat cu kan nu sinah, "Sihni nih cun receipt lawng cun license hmuh khawh asi lo ati ko nain, va kal phawt ko hnik ning. Pathian nih a ka zaangfah ahcun asi kho hmanh maw?" ka ti i, kan nupa farual in kan va kal.

License zung kan phan. Chun hnu ah asi. "Two form of ID van chuah an ti. Social security card dah ti lo cu ka ngei ti lo. Visa na ngei maw an ti. Ngei hlah ka ti. Passport teh an ti. Ka ngei ko nain a nung ti lo ka ti. I-94 teh an ti i, Visa a thih ahcun a thi ve hawi cang. Ka ngeihmi cu SS Card le INS cakuat lawng cu asi ko.

"Nai putmi ca hi zei asi ti awk kan theih lo caah cunglei chonh a hau lai" ti asi. Akenkip an chonh. Caan sau tuk kan hngah hnu ah, a ka tuahpiaktu nu te cu a rak chuak i, "Good news asi. License pek khawh asi ko an ti. Amah belte a tlai cang caah hika zung hmanthla tu an um tlung cang. Xenia khua belte ah caan a um ko rih le na va tuah khawh lai" tiah an ka ti. Ka lawm tuk. Ka hngak kho ti lo i cu zanlei ah Xenia khua ahcun kan va tuah. Sihni nih "Asi kho lai lo" "No" timi zong, "Asi kho hmanh maw?" timi "Yes" lungput he ka va tuah caah, license zong cu ka va hmuh khawh than.

                                                   -------------7----------------

October 4, 2008 ah Columbus ah kan i thial. Sipuazi a tla tuk.Rian a har tuk.Columbus kan phak ah, kan mah chungkhar he minung 37 lawng kan si. Cu lakah rian ngeimi cu, sushi tuahmi (3) le Kroger tuanmi pakhat le Giant Eagle tuanmi pakhat lawng an rak si. Harnak tampi kan tong. Hawi le cheukhat khuahngalmi nih, "Cucu Lai khua kan ser lai tiah nan timi cu, nan si khawh tung lai lo? Cathiammi nan um lo ah?" tiah a rak kan ti tawn. Duhsah tein a kal lengmang. Minung caah har ngai ko hmanh sehlaw, Pathian caah a harmi a rak um lo. Nihin ni ah, Columbus Laimi kan mah bu lawng ah 600 deng kan si ko. Kan rak tio hrulh caan a tam tuk nain,"Yes" lungput kan rak ngeih caah, community fekfuan tein kan dir ko cang.


                                 Columbus, Ohio

2009 ah Krihfabu in dir kan i thawk. Cu lio ah zanchiar te hi, biakinn ca ah vawlei maw, warehouse a lawngmi maw, biakinn lawng mi ti in, computer in ka kawl tawn. Kan nu nih, "Inn kan ngei cang ko. Zanchiar te ziah inn cu na zoh lengmang?" tiah a ka ti. "Krihbu kan karh lai le nikhat khat cu biakinn kan hau te lai ka ti le inn le vawlei lawngmi ka zoh tawn ko" tiah ka rak ti. Cu lio ahcun 70/80 lawng kan si rih. Kan nu nih cun, "Kan hme tuk rih. Zeitindah biakinn ngei kho u sih na ti?" tiah "No" lungput in a ka ti lengmang. "Kan thang te lai le kan lian te lai hme cu?" tiah ka ti tawn.

Vawlei cu ka zoh lengmang. Hmun pakhat cu inn (2) fatete a ummi asi i, acre 15 fai asi. $300,000 in an zuar. Ka duh tuk i zanchiar hi ka zoh tawn. Cucu 2011 ahcun 250,000 ah an thumh. Voikhat cu 225,000 ah an thumh. Cun an kai than i 250,000 ah an kai than. January 2012 ah, kan church chairman ka sawm i, "Hmun tha tukmi a um le biakinn hmun ah a tha tuk. Tu kum thal chung ah hin caw kho u si law a tha tuk ko hnga" tiah ka ti. A hmun ah vur cungah thla kan camti.

February 2012 ah 250,000 man cu 150,000 ah an thumh. Member 300 kuakap lawng kan si. Kan cheuhra cheukhat a tlawm. Tangka kut ah a um mi a um set lo. Kan member chung in minung 40 fai JCPenny ah laid off an ton lio caan asi fawn. Mi cheu cu Columbus ah khua kan sa kho lai hme maw ti in lungthin a cavai lio te asi. Cu lio i, vawlei cawk ding cu mitthlam ah suai awk a har ngai.

Emergency general meeting kan auh. Vawlei cu kan va zoh. Pathian bochannak in zumhnak le ruahchannak he caw ko hna usih tiah bia kan khiah i, "YES" kan ti. Cuticun June 2012 ah kan cawk. Phaisa 28,000 kuakap down payment kan tuah. Pathian nih akan zaangfah i 2013 kum dih ah a zapi tein kan pekdih. Kum 7 ca timi cu kum khat le cheu ah kan pek viar. Pathian cu Jehovah Jireh asi timi hi kan Krihfabu cah a dik. Kan fale caah certual (2) kan tuah piak hna.Farkung 150 fai hruang ah kan cin cang. Biakinn hmun kan cawk lio ah cucu ruah awk a rak tha lo.

Vawlei cawk ding kan rak caih lio ah khan, "Kan har tuk, laid off mi kan tam tuk, kan cheuhra cheukhat a tlawm tuk, tangka kan ngei lo...ti in a phunphun in "No..No" rak ti u sih law, nihin ni ah vawlei kan ngei lai lo. Tangka zong kan ngeih hna lo. Rian zong a tha deuh hlei lem hnga lo.


                         ECBC Biakinn Hmun

Nihin cu vawlei kan ngeih lawng silo in certual zong Bawipa nih a kan pek cang. Rian tha tete zong biakinn hmun kan cawk cangka in kan hmu colh. Khuaruahhar asi. "Yes" kan ti ahcun, a raoh hlan ah, biakinn zong a kan pek lai. Zeicatiah Pahian cu a si kho lomi a siter kho tu; a um lo mi  aum ter kho tu; a tlamtling lo mi tlamtlinter kho tu..a canglomi a canter khotu....Jehovah Jireh Pathian asi.  Cu Pathian cu amah zumh ngam ngakin "Yes" ti a duhmi Pathian a si.

Zeicatiah, "Minung caah si kho lo mi zong ah, Pathian caah asi kho lo mi a um lo" (Matt. 19:26)

                                             --------------8----------------

Israel miphun tuanbia hi, pumpak zumtu kan i zohchunh dingmi tuanbia lawngte an si. Miphun dang zong ni zohchunh dingmi tuanbia le kan hmanthlak asi.

Tuanbia asau ngaim kha a tawinak in chim ahcun, "Pathian caah cun asi kho lo mi  aum lo. Cucah Pathian cu "Yes" ti a duhmi Pathian asi. "Pathian nih Moses a auh tikah, ka si kho lai lo..leicum ka-aa ka si" tiah a ti ko (Exo 4: 10). "Pathian nih KEIMAH nih kan umpi lai" ti peng. Mosoes nih "Yes" ati bak in, Pathian zong riantuan hram a thawk ve. Egypt mi hna hrawh le Israelmi chuahter hram a thawk.

Pharaoh thinlung zong a van thlen. Israelmi nih "Pathian kamhmi ram kal ding in "Yes" an ti bak in, "Pathian cu an sin ah kal aa thawk ve. Chun ah mimmei in, zan ah meitung in a hruai hna. "Israel mi Rili Sen an van phak bak in, "Kan lo ko lai hi..."NO" an van ti bak ah, Rili Sen aa suangmi cu an caah khamtu le hnulei piltertu asi colh. Moses nih nan thinphang hlah u. Tu chun nan hmuhmi Egypt mi hi nan hmuh a donghnak ni asi lai tiah a van ti bak in, "Rili Sen cu a kut a hler i aa cheu colh."

Cuticun Thetse ramcar ah kum 40 an vaihvah chung ah, "Yes" an ti caan paoh ah an hmai a kalmi Pathian asi. "No" an ti caan paoh ah, "No" ati i, "Atang ve mi Pathian" a si. Israel mi nih an hmai ah zeitluik harnak le dawnkhantu le ral aum zong ah, "Yes" an ti caan paoh ah "hmai ah an fong i teinak an hmuh." "No" an ti caan paoh ah, hnu ah an ton asilole an rawk asilole hmai ah kal lo in an umnak hmun ah, an "tang" tawn.

Israel mi nih "Yes" an ti caan paoh ah, ral an tei. "Yes'" an ti caah Jordan tivapi a reu; Jericho lungrualpi hmanh a chim i, Kanaaan ram khualianlian an lak hna. An hriamnam cu zeihmanh asi lo nain, an mahnak cakcak ral an tei tawn ko. Khua lianlian an lak ko hna. Cucu  Pathian zumhnak le bochannak he, "Yes" an timi ruang ah asi.Cawkhnuk le khuaihliti in a luangmi ram co awk ah, kum 40 chung "Yes" atimi lawng nih an co i, "No" atimi hna cu, thetse ramcar ah an tang thai.

      Hi Cawhnuk & Khuaihliti in a luangmi ram co awk ah kum 40 an rau


                                      ----------------9---------------

Cucaah tu chun ni ah, Pathian zumhnak in "Zeipaoh Pathian caah cun asi kho ko" timi tlaih in, sianginn kainak ah "Yes" ka kai kho ko lai, ka thiam ko lai, ka awng ko lai timi "Yes" lungput ngeih a herh. Sipuazi tuahnak ah, "Yes" ka awngmin ko lai ti ding asi. Sipuazi a tlak tik le rian a that lo tik zongah "Yes" ka siapuazi a kai than lai, rian a tha than lai ti ding asi. Leiba thawng tampi na ngeih zong ah, "Yes" Pathian nih a ka champi lai timi ruah ding si. Kan nupa kan buaimi zong a tliang than lai. Ka damlonak zong ka dam than lai. Zudin saei ka sum khawh lo mi zong ka sum kho than lai timi ruah bak in Pathian zong nih kan caah "Yes" a rak ti ve.

Bu pakhatkhat hruainak zong ah, "Yes" Ka hruai khawh ko hna lai timi lungput ngeih a hau. Nupi fate cawmnak zong ah, "Yes" ka nupi le fale cu tlamtling tein ka cawm khawh ko hna lai timi ruahnak ngeih a hau. Damlonak fak kan ngeih tik zongah, "Yes" a caan phak cun ka dam lai timi ruah ahau. Kan tuah khawh lo dingmi thil zong, "Yes" Pathian min in ka tuah khawh ko lai timi ruah ahau.

USA Laimi sining zongah "Yes" atimi paoh nih innlo tha an ngeih i, "No" atimi paoh cu an rian a that ko zong ah, innlo an ngei kho lo. Motor tha negihnak ah, innlo ngeihnak ah, catang sang phaknak ah, company le dawr lianlian hna sernak ding caah, "Yes" lungput ngeih a hau.

 Mi nih na ti kho lai lo, na awng bal lai lo, sianginn na kai kho bal lai lo, na miak bal lai lo, na hruai kho hna lai lo" ti in, "No..No...No" zeizat hmanh chim hna sehlaw, an bia kha biapi ah va ruat hlah. Nangmah tu kha biapi deuh ah va ruat law, "No an ti zat in, Yes" ti va chim ve. Cu nih cun teinak sui luchin an hmuhter lai.

Asiahcun na nunchung ah "No" maw na chim deuh lai? "Yes" dah? Cucu careltu nangmah cungah a um.

The Power of "Yes" & "No" fian khawhnak ding caah, Pathian nih careltu thluachuah in pe ko seh!

Ka U Thlacamnak

Ka chungkhar hi minung (9) kan si. Ka chuah hlan ah (2) an thi i, (7) kan tang. Kan upa cem cu Rual Uk asi. Ca tang (3) tiang lawng a rak kai nain, Laica le Kawlca a rak thiam ngai. Amah cu mi nih mihrut tiah an ti. Ka mah zong nih mihrut ah kan chiah. Mi lung tlamtling lo deuh khi a si. Khuami nih capo ah an saih tawnmi asi.

Cu bantuk minung asi ko niain, kan upa nunnak ah cawn ding tampi a um. Cinthlak a huam i theihai tam ngai a cin. Dumhau tuah, lo le leikuang tuah a huam. Ngakan tuah le ngazuat a uar. Zei a tuah paoh ah "Sipuazi" a ruat. "Myanmar Socialist Lanzin Party" hi a rak uar tuk. Cucaah ca a tial tik ah, "Myanmar socialist lanzin pary sipuazi simanking" timi hi a diary ah khat ko in a tial tawn.

A diary zoh tik ah, cin ding, zuat ding atimi hi a tam tuk. Tuah ding hi simanking tam taktak a chiah. A tuah cu a tuah theng lo nain, aa tinhmi cu a ngan taktak. Tu chun B.A zapi zaran cu, diary zong an ngei lo. Simanking suainak cauk zong an ngei lo. Ka Upa cu mi nih mihrut an ti nain, mihrut fim taktak asi. Zeicatiah a catialmi le simanking a suaimi vialte, cauk cung i a chiahmi ca le tinhmi vialte, nihin ni B.A  zapi zaran nih, an tuah lo mi a tuah caah asi.

Phun a tanh taktakmi pa asi. Chungkhar sahlawh a tlaihchan taktak. Kan phun chung in ngakchia an chuah tik ah, pa asi ahcun, "Thianhlun kan karh" tiah ati i, khuapi cul in aa chawk. Nu an si ahcun, "dai dep in a um." Amah bantuk in phun a tanhmi hi ka hmu rih hna lo.

Ka Upa a uar tuk rih mi cu, "Sianginn saya" te an si. Sayagyi rian cu a uar taktak. Ka ngakchiat lio te ah, "Ka nau hniang pa cu, saya rian a tuan te lai i, kei thamtham cu amah kuli ka phur te ko lai" tiah atu le tu a rak chim tawn. Kan si a fak i, kan nih dirhmun ah saya hna kan tuan te lai timi a van chim ah khin ka ning a rak zak; ka phuhrung i mi hmai ka khap tawn lo.

Ka Upa a uar tuk rihmi cu pastor le evangelist hi an si. Lengkhawmh le lam a huam. Christmas le Kum Thar ahcun zan a dei peng. Baptist um a duh lo i, Medthodist ah a um. Methodist aa rawk i, kan khua ah CJC a dir tikah CJC ah a lut than. A donghnak ah CJC chungtel a um lio ah a thi. Zeitluk in dah pastor le evangelist a uar tiah cun, an kuli phurh hi a huam tuk. Pastor te khual an tlawn tik ah, a rak zul tawn hna. An kuli a va phur i a va nuam ko.

Voikhat cu Saya Sang Hu phungchim a rak zul.Rezua le Matupi lei ah a kum in an rak vakvai i, a thih le nun zong kan rak thei lo. Sau tuk a vaih hnu ah, a rak tlung than. Cu tluk cun Pathian riantuantu hna hi a upat hna. Cu lungput cu thangthat awk a tlak ngaingaimi asi.

1983-84 ah Hakha ah tang (10) ka kai. Ka Upa cu Thantlang lamzung ah ani ca in rian a rak tuan. Thlualam lamthlang ah inn fate a rak i sak i, cuka ahcun a rak um. Ahmuhmi tangka tete cun a rak i cawm. A inn cu a fate. A umnak a cheng taktak. A lahkhah le a tlawm. A eidin le a chia. A der thawm fawn. Zaangfak tuk in a rak um. A zawt zong le zohkhenhtu lo in a rak um. Kan khuami Van Uk nu le pa nih hin an rak dawt i, an mah nih an rak zohkhenh tawn.

Ka nu le pa nih, "Thau ah um ko" tiah an ti zong ah, a duh lo. "Hai Vung zawnruah ah palakah rian ka tuanmi asi" tiah arak ti tawn. Fang khat hmanh cu a ka bawm kho lo nain, zei thil a tuah paoh ah, "Hai Vung caah" ti lengmang a rak si. Ka zawn a rak ka ruat taktak. Amah nih a ka in a chimmi zong ka theih lengmang. Thantlang khua i mikip sin ah keimah kong cu a rak chim tawn. A caan ahcun ka ning zong a rak zak pah tawn. Cu tluk tiang cu a rak i lunghmuih.

Nihin ni tiang Thantlang khuami a cheu nih an ka ti tawn:- "Pa Uk nih a rak in dawt ning cu chim awk a tha lo; zei a tuah paoh ah Hai Vung caah ti lengmang asi" an ka ti tawn. Cu bia ka ruah ahcun, ka kutke ei manh lo tein a thihmi ka ruah ah, nihin ni tiang ka lungsak kho tawn lo.

Voikhat cu palakah rian a tuannak ah, mirang vawlei nih a kutke vialte a ei dih. A TB an ti i, Hakha in ka unu nih a va lak i, Hakha ah thla 2 fai sizung a rak kai. Thau ah tlung ko cang kan ti zong ah a duh lo. "Hai Vung caah rian tuan a hau" a rak ti peng i, a tlung duh lo. Innchiate cu a hngak i, pahlahkah ahcun rian te cu a tuan. Alahkhah cu amah ca hmanh khi aa za setsai lo nain, ruahchannak le zumhnak he, Thantlang a innte cu a hngak. Thantlang ka va tlun caah ah a innte cu ka va zoh i, ahme tuk. Umnak zong khi a rem lo. Cuka te ahcun khua cu a sa. A umnnak CJC Krihfabu nih an dawt tuk i, an rak kutrit ngaingai. hannak hna asi.

Ka upa nih hin ka zawn a ka ruah taktak. A ka ruahnak cem cu, Pathian sinah thla a ka cam piak peng. Zeithil a tuah paoh ah, "Ka naupa caah" ti peng asi. 1984 kum ah Hakha No.1 SHS in tang (10) cu ka awng. A rak i lawm tuk. Thantlang khuapi cul in aa chawk i, ka kong cu a rak chim ti asi. Ka ning lei in a zak pah nain, "Kan nih chung hna in tanghra hna kan awnmi cu a chim awk asi ko" ti khi ka rak ti. Pathian nih chim ding tuanbia pei a kan velngeih le a kan pek ve cu tiah ka ruat tawn.

Kan har tuk hringhran. Chim ding a um lo. Asinain, college kai ding ka tim than. Kan ngeihmi hi zei hmanh aum lo. Khap-8 bel pakhat le bartan bel a lianmi lawng hi, kan innchungkhar ah chim ding man ngeimi thil an um. Cu tluk asi bu in zumh ngamnak he, Mandalay University ah ka kai than.

University ka kai lio cu a har taktak. Cycle ka ngei lo. Rawltam tihal tein sianginn kai peng asi.Atu le tu do ka cawi. Kholhnak tangka zong ka ngei tawn lo. Voikhat cu tlunnak tangka zong ka ngei ti lo i, a ka dawtu tukmi kan innpa Tuluk hna ka rak cawi hna i, ka rak tlung bal. Ka hawi le cheukhat cu an har tikah, an ing a puang, an thin a hung i, zudin in a rak i lami zong an rak um tawn.

Cu tluk in ka rak har lio zongah, ka lung a rak dong lo. Ka ruahchannak a dong lo. Ka zumhnak a zor kho lo. Pathian nih a ka zaangfah lai i, nikhat khat cu ka dih te ko lai, ti ka ruat peng.

College ka kaikar ah a ka dawtu ka Upa Pa Uk cu a thi. Thantlang ah ka rak tlung. A bawipa nih a dawt tuk ning le a ruak cung i lanbu pa a tahning an ka chimh ahcun, ka lawm tuk. Dawt awk tlaklo ka u a rak dawtu ka ti i, ka va chonh hna. A lungdonh special in a rak donh. Thlantlang in Thlualam kalnak lam kam hmun a remnak bik ah an rak vui. Pa Uk thlan te cu ka va zoh.  A ra ka dawtu ka u thlan cu ka va muai. Liamcia caan vialte ruah ah, ngaih a chia tuk hringhran. Keimah a rak ka dawt ruang ah maw, nu le pa hmuh lo tein hika te ah a ruak aa vui ti khi ka ruat i, ka mitthli a luang.

Voikhat cu Thantlang khualak ah ka chawk. Lian Thang nu (Ka Ni) he kan i tong. A ka thawh i, "Vungte, kan chim ta hmanh lai. Pa Uk nih an dawt ning cu khuaruahhar asi. Zei a tuah paoh ah, ka naupa Hai Vung caah asi ti hi a si peng. Innhmun chiahru te a tuahmi ah, ka naupa Hai Vung nih inn a sak te lai tiah a ti. Sianginn na kai lio ah khan, Pa Uk nih ka naupa caah thla campiak hna u sih ati le CJC Biakinn chungah zarhpini chiar te thla kan in campiak lengmang" tiah a rak ka chimh.

College ka kai lio i, kha tluk in ka rak har le lungdongh thlak thil ka ton zong ah, ka lung a rak dongh lo mi kha zei ruang dah asi hnga timi a phi ka van ruat.

 "Ka U Thlacamnak" thawng in Bawipa nih a ka zaangfah timi kha, ka fiang. Ka upa nih ral tha taktak le duhfak taktak in thla a rak ka campiak lengmang; CJC zong nih an rak ka cam piak lengmang. Midangdang zong nih. Kha tluk in ka thinlung a rak thawnmi kha, ka hnulei in ka Upa nih thlacamnak in a rak bawmh peng caah pei asi hi" ti ka van fiang.

Ka upa cu nihin ni ah a um ti lo. A thlanro te lawng a um cang. Sihmanhsehlaw, "Ka U Tlacamnak" cu nihin ni tiang a theipar ka zun rih. Amah thlacamnak nih, a rak ka cawisan; lungthawnnak a ka pek; zumhnak a ka pek; zeitluk harnak ka ton zongah ruahchannak, thanuamnak, lungsau thinfualnak, teimantluknak, in khawhnak, harnak ton ngamhnak, khuaruah khawhnak le suum khawhnak a ka pek. Ka U Thlacamnak cu nihin ni tiang ka nunnak ah thazaang asi. Ka caah tuanbia tha le cawnpiaktu tha asi. Bawipa rian ka tuannak ah, thazaang petu le fimchimtu asi.

Cucaah, ka upa a thih hnu ah B.Sc ka lim; BD ka lim; MATS ka lim; D.Miss ka lim. D.Miss ka hmuh ni le bang ahcun, fanu pakhat le fapa pathum Bawipa nih a ka pek chih. Hi degree ka lak ni cu, ka upa ka ngai tuk. Ka hlam tuk. Ka u dawtnak ka ruah than tikah, ka caah cun "Rolingmi Dawtnak" asi. Ka upa kong ka ruat i, lunglawmhnak le ngaihchiatnak aa zat.

Ka upa va nung ve sehlaw zeitluk in dah ava lawmh hnga? Zeitluk in dah aa lunghmuih hnga? timi ka ruah ah, lunglawmhnak mitthli a luang.

Minung mithmuh ahcun, mi hrutnga si ko hmanh sehlaw, Bawipa hmai ahcun, mifim a si. Zeicatiah kan si khawhnak lengpi tiang in a rak ka tinh piak. Kan si khawhnak lengpi tiang in raltha taktak in thla a rak ka cam piak. Cucu Bawipa duhmi asi. Zumhnak, ruahchannak, duhfahnak le tinhmi sangpi he thla a kan campiaknak thawng in, Bawipa nih thluachuah tampi a ka pek.

Hi ka thluachuah vialte ka rel fate, "Ka U Thlacamnak" cu philh ni a um bal ti lai lo. Ka Upa nih cun ka kal tak hmanh sehlaw, amah nih a biakmi le keimah nih ka biakmi kan Pathian sin ah ton thannak caan aum te ko lai timi ka ruahchan.

"Ka U Thlacamnak" tuanbia nih careltu le catialtu a kan zuamcawhmi thil a um. Nang tah, "Na unau caah zeitluk duhfahnak he dah thla na campiak ve tawn? Kei tah ka unau caah voi zeizat dah thla ka cam ve tawn?"

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Chinchiah:
Duhfak taktak in kan sining nak lengpi tiang thla a rak ka campiaktu ka Upa Pu Rual Uk upat peknak caah hi capar hi ka tialmi asi.

Hakha Ah Cable Car Tuah Aherh

Laitlang hi amah kokek tein fingtlang dawh ngaingai ve ko. Duhsah tein, kan ram democracy ah aa tleng ziahmah i, tourist zong an ra ziahmah. Lamsul a that chin lengmang caah, Lairam zong "tourist" an ra chin lengmang ve cang lai. Hi tourist hna hi, tangka an hman khawh ngaingai caah, Lairam thanchonak caah, tangka hmuhnak pakhat asi te dingmi an si. 

Tourist tam deuh an phanhnak hnga ding caah, Lairam ah nuamhnak le hmuh nuam phunkip te hi ser ve a herh. Kokek aa dawhnak tiah ahcun, Lairam ah zoh ding thil a tlawm tuk. Rih Tibual, Khonutung, Kenneddy Tlangpar, Rungtlang, Bungtla Tisor le Zinghmuh Tlang hna dah ti lo cu, zoh phupha ngai kan ngei lo. Cucaah minung nih "tourist attractions" tam deuh in tuah kan herh. Cu lawng ahcun, Lairam ah tourist tam deuhdeuh an ra lai. 

Tourist tampi an rat ahcun, hotel le eidindawr thatha a chuak lai. Taxi, bus le zeidang riantuan ding tampi a karh lai. Khual an tam ahcun, eidin tampi a herh lai i, Lairam ah cinthlak, zuatkhalh le zeidang rian zong a karh chinchin lai. Cucaah "tourist attractions" tampi tuah a herh. Tourist ti tik ah, ramleng le ramchung tourist hi chim duhmi an si. Ramleng in tourist tampi an ra lai. India, Bangladesh in an ra lai. Kawlram chung khua tampi in an ra lai. Cucaah Lairam ah nuamhnak le zoh nuam tampi kan tuah ahcun, ramchung tourist zong tampi an ra lai. 

Hi bantuk thanchonak ding caah, Hakha ah hin, "Tourist center" te hna ngeih kan herh. Tourist duhmi thil tampi hlathlai le tuah a herh.  Hi tourist sawilemnak caah zohtlak kokek thil kan ngeih tuk lo caah, minung nih thil phundang deuh tete Lairam ah ser a herh. 

Cu chungah hmailei Hakha ah tuah hrimhrim a herh dingmi le a hlawk dingmi cu "Cable Car" asi. Cucu Rungtlang par in Khuathar a donghnak Falam lamchak tlangpar tiang "Cable Car" in hlat khawhnak tuah ding asi. Hi Cable Car hi, rawn nak in tlang sannak le cheng balang umnak ah a tha khun. A tuah zong a fawi i, a cit zong a nuam deuh. 

Hi Cable Car cu a san pe 100-300 karlak ah electric hri an zam lai i, minung nih bawm chung ah an thu lai i an i cit lai. Electric in kaltermi bawm asi. Hi cable car hi, Hakha khua cung i tuah ding ah, aa rem taktak. Hakha Mirum nih i bawm in tuah kho hna sehlaw, an miak te dingmi asi. A tuah hmasami cu an rum hrimhrim lai tiah ka ruah.

      Nitlaklei aa thawknak ding tlangpar asi

      Nichuahlei ah Rungtlang par in aa thawk lai

             Cable Car hi Hakha khua a cung in a kal lai. 

Cu cable hri cu, Rungtlang Par in aa thawk lai. Cun Pyidawtha in Dawrthar in Chon-Oo-Sii in Khuathar phak lai ralkap sakhan umnak Tlangbo in, Falam lamchak Tlang sangmi umnak tiang, pe 100-300 tluk sang in a kal lai. Hakha ah, minung kan chah tik ahcun, rumnak tling in tangka a lut kho lai. Nihin ni ahcun, "Zanmang" bantuk zong asi nain a taktak asi kho dingmi thil asi.  

Hi Cable Car a um ahcun, Rungtlang hi ke in kai a hau ti lai lo. Falam lamchak tlangpar cungah Bus in laknak an tuah lai. Bus nih minung a phurh hna lai. Asiloah private motor le motor cycle in kal asi lai i, cu nih cun thanchonak dang a chuahpi rih lai. 

  Hakha khua cung in hitin aa chawk lai

Cupinah Lairam zong minung kan karh chin lengmang lai. Tangka a tam chin lengmang lai i, Hakha khuachung minung zong nih an i cit chin lengmang lai. Ruahsur caan dah ti lo cu, thal le khuasik ahcun tangka tampi hmuh khawhnak asi lai. Thla 12 chung ah September in June thla canceu tiang cu, hman khawh asi lai. June, July le August belte cu ruah a tam ahcun dinhter asi hnga. 

Hi bantuk tete hin "Tourist attraction" kan tuah ahcun, Hakha khua caah thanchonak tampi a chuak kho lai. Minung thinlung nuamhnak zong a chuak lai. Vailamtah tung kan bunh than lai. Thlacamnak inn kan sak lai. Zan khuadei thlacam khawh asi lai. Hotel lian kan sak lai i, riah duhmi riahnak asi lai. Rungtlang tlangpar ah, nichuah-nitlak-chaklei-thlanglei khuacuanhnak khuacuanhnak innsang kan sak lai. Durbing kan chiah lai i, Mizoram lei le Kawl lei zohnak kan tuah lai. Cu hmanh ahcun tangka tam tuk a lut lai. 

Aho nih dah aa cit hnga tiah acheu nih an ruat men lai. Khual rami kip nih an i cit lai. Ngaknu tlangval nih an i cit lai. Church group le siangngakchia nih nuamhnak ah an i cit lai. Nupi thi le vangeimi zong nih an i cit lai. Nipini le zarh lai ni paoh ah an i cit lai. Zarhpini pumh dih tiang khar i, pumh dih in mui tiang on ahcun, tam tuk nih an cit than lai. Khawmpi, Christmas le Kum Thar lai ti bantuk ah hmuh ning a tam taktak lai. Voi tampi cit an duh peng lai i, aa cit ciami zong nih an i cit than lengmang ko lai. Cuticun sipuazi mit in zoh tikah a miak ding asi.

    Rungtlang cungah hitin hotel le innlo dawhdawh an sak ve lai

Cun "Cable Car nih science lei fimthiamnak zong thanchonak a chuahpi lai. Engineering rian sang an tlai lai. Siangngakchia caah thil phundang theih duhnak, thilthar serchuah duhnak le fimnak ah thanchoanak zong a chuahpi hna lai. Culawng silo in, Hakha khua zong a dawhter lai i, nunning zong a santer deuh lai. 

Vawleicung ram thangcho tampi cu, thil thar chuah duhnak le thil phundang tete tuahnak in, tangka hmunnak hi an kawl. Europe ram ah hi bantuk tampi a um. Tikhal tlang hna le Khuapi hmun tampi an tuah. Tlangsannak, Rili le tibual cung, nuamahnak park le khuachung innlo cungah an tuah i, khua cuanhnak ah an hman. Private company nih an tuah. Tax a lutmi in cozah nih tangka an rak hmuh ve. Private in cozah ca tiang a tha. Mi tampi caah pawcawmnak le rumnak ah a chuahpi. Tuluk ram hna zongah tourist sawilemnak caah, hi bantuk hi tampi an tuah. 

        Rungtlang cung in hitin an tum-kai ve lai

Hakha khua a thanchonak ding caah, Hakha mipi nih tangka hman le hloh a herh. Cu bantuk in tangka an hloh le hman lawng ah, Hakha khua ah tangka aa chawk lai i, sipuazi a nung lai. Cu bantuk tangka hlohnak ding caah, mipi nih tangka hlohnak ding hi, a lam kawl a herh. Thilthar ser a hau. Hi bantuk Cable Car te hna zong hi, tangka hlohnak lam pakhat asi lai i, hi cable car hi Hakha dawhtertu zong asi lai i, khua nuamhtertu le thanchotertu asi lai. Hakha khua zong nuamte in kan cuanh khawh lai i, mitlung duh a tling ngai ding asi hnga. 

Cucaah hi "Cable Car" hi aho nih dah Hakha khua ah tuah a thawk te lai? Kan chan chungah an tuah kho te hnga maw? ti hi ka ruat lengmang. Nikhatkhat ah cun, hi Cable Car hi, Hakha ah a um hrimhri te ko lai timi ruahchank he!!

Tuluk: Aa Hngilhmi Rulhreu

French Siangpahrang Napoleon Bounaparte cu raltuk a thiama taktakmi siangpahrang asi. Ral zong a tu taktak. Teitu zong asi i, asungmi zong a si. Raltuk a thiam le a thawn tuk caah, "Vawleicung minthang raltu-siangpahrang asi" tiah an ti phah. Raltuk lei ah a thluak a that tuk caah, amah Napoleon chan in, raltuk tikah minung tam hi biapi si lo in thiamnak (quality) tu hi biapi asinak a lang bik ti asi. Napoleon cu Europe ram vialte a ralkap kuttang ah a rak chiatu le a rak ei viartu pa asi.

Napoleon hi mifim taktak zong asi. Vawleicung tuanbia, map, thil sining le minung umtuning a zoh lengmang ah, hmailei ah thil zeidah a cang lai timi hi a rak hmu khotu pakhat asi. Amah hi Rev. Adoniram Judson te he an chan aa khat. 1803 hrawnghrang, French ram siangpahrang a rak si hlan deuh te ah asi. Vawleicung map a zoh i, a liamcia kum 200 tluk ah, tu chun ni ah China kong ah zeidah a cang te lai timi kha a rak chim khawh chung cang.

Napoleon Bonaparte nih a chim tiah an ti mi cu, "China cu hngilhter ko u, zeicatiah Rulhreu aa thangh ahcun, vawlei vialte a hnninh dih lai" (Let China sleep, for when the Dragon awakes, she will shake the world) tiah a rak ti ti asi. Tuluk nih hin an tuanbia le nunphung ah Dragon (Rulhreu) hi an uar tukmi saram asi.

Napoleon bia hi acheu nih cun, hitin an chim. Napoleon nih map kha akut in a sawh i, "Tuluk ram kha a sawh i, "Hika ah Saram lianpi a it ko hih; ihter ko u, zeicatiah a hlauh ahcun, vawlei a hninh dih lai" tiah ati ti asi. Minthang ca, "Las Cases Memorial of St. Helena" timi ah, "China aa hlauh tik ahcun, vawlei a hninh lai" tiah aa tial.

Napoleon nih hin zei ruang ah dah hi bia sunglawi taktak hi a rak chim hnga? A ruang a um men lai.

Ruah tik ah, China ram fimthiamnak, raltuknak ca kong, Confucius fimnak kong, an nunphung, minung le an ram kong hi a rak theih chung caah asi lai. A ngaingai tiahcun Marco Polo (1254-1324) cu Tuluk ram ah a ke in a rak kal hmasatmi Nitlaklei mi asi. Tuluk ram ah kum 24 a um. A khual tlawnnak kong ca tampi a rak tial. China ram ropuinak kong zong tampi a rak tial.

Kum zabu 17 hnu in Tuluk ram eidin, pu-la, khengbel le thilri hna i, Silk Road timi in Europe ram ah an rak lut ngai. Europe mi hna nih Asian thilri abik in Tuluk thil hi an rak uar i an rak hman tuk cang. Cun kum zabu 18 nak hrawng in Jesuits missionary pawl (Amyot le Castiglione tiabtuntuk) hna hi, Qing uknak chan ah hin Tuluk ram ah an rak cawlcang ngaingai cang. An mah nih Tuluk ram kong hi, French le Latin ca in tampi an rak tial. Confusion ca hna tampi Jesuits missionary nih an leh. Abik in Amyot nih alehmi Sunzi raltuknak cauk le adang raltuknak ca pawl hi, Napoleon nih a rak rel caah asi lai tiah mifim mi hna nih an ruah.

Mao Zedong nih dothlennak a rak tuah lio ah, "aa hngilhmi Dragon" timi ruahnak cu, chun mang ah manh in, a mipi hna cu hitin bia a rak kamh hna: "Nitlaklei nih an ngeihmi paoh, Tuluk nih a ngeih dih lai" (All the West has, China will have) tiah arak ti.

Napoleon nih a liamcia kum 200 renglo lio ah a rak chimmi bia hi, nihin ni ah vawlei bengh i nganh khawh asi lo bantuk in a dik cang. Mao Zedong nih a rak chimmi zong, "a thi a chuah" ti tluk in an dik ve cang. Cu hna pahnih chimmi an dik timi cu kan zoh tuah lai.


                                 Tuluk Ram Map

Tuluk cu vawleicung ah ram lianngan bik pakhag asi. Area: 3,705,407 Squire meng a kau. Lianh ah 4 nak asi. Minung: 1,357,380,000 an um; tam ah pakhatnak asi. GDP (2014'World Bank)::9.2 trillion asi i vawleicung GDP san ah 2 nak asi.

China cu aa hngilhmi Rulhreu bantuk a rak si tatkak. Europe lei an rak fim le thancho tuk lio ah, a nih du dai zuar in a rak um. Europe lei nih duh paoh in an rak dehcawh. Bing hna heh tiah an ram ah an rak luhpi; ral an tuk i a sungh tikah a duh nalo in Hong Kong, Macao te hna kha, an rak hlan i, kum tam tuk an rak rak uk. Aphunphun in Tuluk a tha a dernak ding le sau deuh aa hngilhnak ding kha an rak ruah.

1940-45 ah Japan nih aa hngilhmi Rulhreu cu fak taktak in le hnang viar in a tuah than. Cu zong ahcun aa thang kho hlei lo. Mao Zedong a hruai hnu zong ah, Communist sivai thalo ari than hawi i, kum tamtuk aa sualsan than. Ramdang nih an rak dehdai caan asau tuk ruang ah le hnang viar in an tukden caah, a cai tuk aa hngilhnak in kum tam tuk aa hlau kho ti lo.

1971 tiang cu, USA le hawikawm ram hna nih, UNO hmanh ah luh an rak kham i, Taiwan tu kha Parmanent Member ah an rak chiah peng. WTO luh zong US le Nitlaklei ram nih an kham i, 2001 lawng ah a lut kho. Zeitluk in dah Tuluk hi an hren le cawlcang kho lo in an tuah timi cu, tuanbia zoh ah hmuh khawh asi. Tuluk caah lungfah lo awk a tha lo.

Hitin cawl kho lo le i thang kho lo in an tuah chung ah, America, Russia, Europe ram hna le Japan tibantuk hna cu, hmai tuk an rak kal cang. China cu mitkuh-sii pek mi bantuk in, hi kum chung vialte a rak i hngilh. Lim nih saa a lemh sual i a cawl khawh ti lo bantuk in, a it ko. Napoleon chim bang, "Hlau hlah u; nan hlauh ahcun vawlei vialter a ther dih lai" tiah a rak timi bang, ahohmanh nih aa hngilhnak in an rak hlau duh lo.

Tuluk Thanghnak

Kum tamtuk aa hngilhnak in, Deng Xiaoping 1970 hnu ceu ah aa hngilhnak in hlauh hram a van i thawk. Lamkip in aa hlau i, fimcawnnak in lentecelhnak tiang alamkip in aa thang cang. Olympic zong ah medal tambik hmuh ah pahnihnak kuakap ah a um peng cang. An ram uknak cu a mah hmun asi nain, an i hruai ning le sipuazi policy an van thlen. "Nitlaklei nih an ngeihmi vialte, Tuluk nih ngeih dih ding" timi Mao Zedong bia cu a dik. Nihin ni ahcun an ngeih lawng silo in, a chuahtu an si cang.

Nihin ni dirhmun zoh ahcun Tuluk hi phun tam tuk in aa thang i, a biapi bik in atanglei ah an i thanghnak a lang khun.

(a) Sipuazi Thanghnak

Deng Xiaoping nih, Communist uknak cu a thleng lo nain 1970 in a sipuazi kha democracy sipuazi (market economy) ah a thlen. An ram sipuazi kha 1970 in 2000 karah a let 4 in a cak deuh. Cuticun kum 30 chungah vawleicung economy ah super power ram ah aa chuah.

Tuluk sipuazi model nih a langhtermi cu, communist uknak in uk zong ah market economy timi hman ahcun rum khawh asi ve ko timi a langhter. Tuluk cu an siapuazi aa thangh cang caah, zeidang zong ah lentecelhnak tiang in aa thang dih.

2013 in China nih vawleicung sipuazi cah ah 2 nak asimi Japan cu a chawhkanh cang. Nihin ni an sipuazi hi 7.4% (2014) in a than caah, vawleicung sipuazi cak bik USA hi rang ngai in a dawi cang. USA sipuazi hi 2.2% (2014) in a thang. Hi tining tein Tuluk ram sipuazi hi a than peng ko ahcun, 2100 ah Tuluk ram nih USA hi a lonh lai tiah ruah asi. IMF nih an tuaknak ah Tuluk sipuazi hi 17.6 trillion man asi i, USA sipuazi hi 17.4 trillion asi tiah an ruah. US nih cun a kan chawhkanh kho lai lo tiah an ti ve i, zeidah an lawh te lai?

Tu chun thil sining van zoh u sih. Tuluk cu vawleicung super power ram asimi USA hmanh nih tangka billion $1239.1 billion (12/2014) ah a bat. Hihi second pakhat ah thawng tampi in akarhmi asi i, computer nih dah ti lo cun, minung thluak in dawi khawhmi asi ti lo.

Nihin thil sining zoh ahcun, Napoleon chimmi bia hi a dik taktak tiah kan ti khawh. Zeicatiah Tuluk nih sipuazi in vawleicung hi a khuh cuahmah. Asia, Africa a khuh lawng silo in Euripe le America hrimhrim hi, Tuluk thil chuak lawngte deuh an hmang cang. Zeicatiah miZeica dah Tuluk nih vawlei a khuhnenh cuahmah timi zoh a herh.

Vawleicung hi zoh tik ah, mirum nakin sifak kan tam deuh. Thil quality (thatnak) ah biapi a chiami nakin quantity (tamnak) ah biapi a chiami kan tam deuh. Cu tikah aman a fakmi thilri cawknak in deng deuh in cawk a duhmi kan tam deuh. Cucaah Tuluk nih cu thluak cu a tlaih khawh. Nitlaklei ram le Japan te hna nih, "quality" tha ngai in man fak ngai in an chuah lio ah, Tuluk cu "a mui aa dawh tung i, quality a that lem lo zong ah, a man aa dengmi mi zapi cawk khawhmi tu kha biapi ah a a chiah.

Market hi tha tein a zoh i thil zong market he aa tlakning in a ser. Vawleicung ah sipuazi marker kaubik asimi Asia ram ahcun, "quality nak in quantity" kha biapi deuh ah a chiami kan si. Cucah thil a ser tikah a fim tuk i, Asia le Africa zuar ding cu a chia deuh in a ser i, America, Europe le Australia lei ca ahcun tha deuh in a ser. America, EU ram hna le Japan tibantuk hna hi, a thatnak (quality) kha biapi ah an chiah i thil an ser tikah, thil chuahnak man a fak i zuarnak man a fak tuk cang. Sifak ram pawl nih cawk khawh asi ti lo. Cucaah tampi in dengte in cawk a duhmi kha vawlei ah kan tam deuh caah, vawleicung pumpi sipuazi kha a khuhnenh thluahmah ko.

Luklak ah amah nak in sipuazi thawng deuh asimi Gernamny le Japan a lonh hna i, USA lawng a tang cang. Atanglei hmanthlak nih hin, Tuluk le USA hi vawleicung ah zei zawn ah dah hruaitu an si timi alanghtertu hmanthlak an si. Hi hmanthlak ning in zoh tikah, vawleicung sipuazi ah Tuluk hi hruaitu asi cang i, ralkap lei ah USA hi hruaitu asi timi kha alang. Cucaah, hi tining tein a kal ahcun, 2100 hlan ah Tuluk nih USA hi sipuazi ah chawhkanh sehlaw theih lo asi cang.


   China nih vawlei sipuazi a hruai; US nih ralkal lei a hruai


(b) Technology Thanghnak

Tuluk cu nihin ni ah computer tambik a chuahtu ram asi i, minung an tam hrat caah cell phone le internet zong tambik a hmangmi ram pakhat asi. Moe Tse Tung chan tiangah nuclear hriamnam te hna an ngei ko nain, nitlaklei he epchun tikah an technology a niam ngai rih. Nihin ni ahcun, techonology lei zong ah, aa thang than cang. An fimnak zeitluk in dah a san cang timi tial cawk asi lo caah, tlawmte in a biapitnak te ka langhter duh.

Tuluk nih vancunglei kongkau ah, tampi hmai an kal ve cang. June 16, 2012 ah Shenzhou 9 timi misson in rocket cu van ah an thlah i, minung pathum an zuang; space walk zong an tuah khawh. Atu hi Russia he bawm in an technology zong santer an timh. Rocket in van ah a kaimi a ram thumnak cu an mah an si.

 Tiangong 2 timi vancung i datkhuainak ding (Space Lab) hi, a ra laimi 2016 ahcun vancung ah an thlah cang lai. Vancung orbit i aa hell hnu ah, minung mawnghmi Shenzhou 11 timi vancung i thilri phurtu roket nih a va zulh ve lai i, a va peh ve lai. Cuticun 2020 ahcun ton 60 a ritmi, Vancung Inn (Space Station) sak dih ding an i tim. Cu zong cu ram pakhat lawng nih van tuah ding cu a fawi lo nain, an tuah cuahmah cang.


           Shenshou 9 Mission Crews pawl rian an tuan lio  


           
                             Shenshou 9 Misson i aa citmi pawl



             2020 ah Lim dingmi China's Space Station

Tuluk nih hin, Thlapa kai ding hi an i tim. Kainak ca ding ah sehminung (robot) an thlah i, cu program cu Chang'e 1, 2, 3 tiin an then i, Chang'e 3 cu Decembe 14, 2013 ah tha te le dai tein thlapa ah a va tum kho. Hi tining tein a kal ahcun 2025-2030 ah hin Tuluk nih Thlapa ah minung an thlah khawh lai tiah ruah asi.

Jan 11, 2007 ah Tuluk nih vawlei in mei 537 a sannak (Orbit) i aa helmi an mah leilem (kyu-tuh) cu, second pakhat ah KM 8 rang in a zuan lio ah, vawlei in rawk lak an kah khawh. USA zong nih na hriamnam na testnak asi tiah a rak ti. Nihin ni ah cu tluk fimtiamnak an ngeih tikah, vawleicung sattelite vialte hi, Tuluk nih a kah khawh dih cang tinak asi i, America zong a himbawm hlei ti lo.



Cu lawng asi rih lo. "Spaceship" timi aw nak in a let tampi a rang deuhmi mawngtu umlo in a zuang khomi seh glider phun hi Tuluk nih an ser. Cucu suimilam pakhat ah men 9,170 in a zuang kho i, America sermi nakin a rang deuh ti asi. Aw nakin alet 10 deng a rang i, Tuluk ram in kah ahcun Washington DC hi minute 45 ah a phak lai. Cu niam ngai le rang tuk in a zuan caah US missile defense system nih hin a tlai manh lai lo ti asi. US zong nih hin aw nakin a let 13 cak in a zuangmi ser aa timh lio asi ve.

(c) Ralkap Lei Thanghnak

Tuluk ralkap thazaang hi vawleicung ah thawn ah (3) nak ah a um. Global Fire Power timi website ah hitin an tuak ning asi. A buaktlak in abiapi bikmi hriamnam lawng ka tial.

-Ralkap Taun liomi------------------------------2,333,000
-Ralkap chiah chungmi--------------------------2,300,000
-Vanlawng zapi (Fighter in Helicopter tiang)-      7,569
-Raltuknak Tilawng Phunkip------------------           853
-Tank  --------------------------------------------        9,150
-Raltuknak motor armour vahicle----------------    4,788
-Miakpi  ------------------------------------------------6,246
-Rocket aphunphun kahnak--------------------------1,770

Ramdang nih rak nihsawh tukmi le sau tuk an rak hngilhternak in atu hi thangh hram a van i thawk cang i, Tuluk cu ralkap le hriamnam lei zong ah "super power" ah aa chuah cang. Hriamnam chuahnak le ralkap lei ah tangka zeitluk tam dah a hman timi zoh tikah, US changtu cu amah asi cang. Atanglei ah Tuluk nih ralkap caah a hmanmi tangka zoh khawh asi. Atagnlei kehlei kap khi, Tuluk nih ralkap caah kum khat hnu kum khat a hmanhm a tam deuh chin lengmangmi a langhter; cavorhlei kap nih ramkip nih an hmanmi (2011) cazin a langhter.



             



             Pakhatnak Bik Tuluk Vanlawngphurtu tiilawng

China cu nihin ni ah ralkap atam bik ram pakhat asi. Hriamnam lei zong ah thazaang a thawng tuk cangmi "super power" ram pakhat ah a tla cang. A pakhatnak bik Vanlawngphurtu tilawng (aircraft carrier) zong an ngei. "Liaoning" tiagh min an pekmi vanlawngphurtu tilawng cu September 23, 2012 ah PLA kup ah an pek cang. Liaoning nakin a lian deuhmi le vanlawng tam deuh phur khomi, a dang vanlawngphurtu tilawng (2) an ser cuahmah lio hna i, 2020 le 2022 ah rilicung ah an chuak kho cang lai ti a si. Raltuknak tilawng dang tam tuk a ngei cang. Titangpil Tilawng zong tam ngaite a ngeih.



                   Tuluk nuclear bomzuang pawl


Tuluk cu atom bomb a ngeimi ram asi. Zeizat ciah dah a ngeih timi cu, cozah thuhnawhmi asi caah theih khawh asi lo. 2011 ah Georgetown University nih an tuaktannak ah nuclear bomb kuan (warhead) 3,000 tluk a ngeih lai tiah an ruah. KM 13,000 renglo a kal kho mi ICBM zong 55-65 a ngeih lai tiah an ruah. Biological hriamnam zong a ngeih rih.

Tank le miakpi tam tuk an ngeih pin ah, vanlawng zong tam tuk a ngei. Chanthar vanlawng phun 78 hi PLA nih an hman hna. Helicopter in, bomb thlatu le mawngtu um lo tiang an ngeih. An raltuknak vanlawng pakhat cu radar nih tlaih khawh lo ding in an sermi asi. Cu tluk tiangin ralkap le hriamnam lei ah a cah cang caah, Pacific Rilipi ah hin USA le Tuluk hi an tha aa ruang te lai ti asi. Aho nih dah Pacific Rilipi hi a uk khawh deuh te lai timi hi, ral lei mifim hna nih an cuanhmi asi.


      Vanlawngphurtu Tilawng kam ah raltuk an cawn lio


                      J-31 Stealth fighter (test ni Oct 31, 2012)


             Chengdu J-20 (test ni Jan 11, 2011)

Chengdu J-20 le J-31 hi Tuluk ram i ahnu bik chuahmi raltuknak vanlawng thabik an si. Hi hna pahnih hi an sining le thawnniing aa khat le khat lo hi, ramdang nih an thei kho rih lo. Hihi stealth technology veve in sermi an si. USA nih an ruahnak ahcun, hi vanlawng hna hi US raltuknak vanlawng Night Hawk (F-117) timi, Kosovo tuk lio an rak kahmi kha, Tuluk nih an va lak i, kha fimnak in J-20 le J-31 hi an sermi an si theu lai tiah an lunghrinh hna. Hi tluk in Tuluk hi vanlawng lei fim thiamnak zong ah, a sang cang i biatak tein aa thang cang.

(d) Ramri Kong Thanghnak

Sipuazi, technology, ralkap lei i aa thangh hnu ah, ramri kauhternak lei zong ah aa thang thuahmah cang. Cu hlan cu Pacific Rili le India Rili hna hi USA nih a uk dih. USA tilawng le vanlawng lawngte in a khat. Hi lio ah Tuluk cu a con. Rilipi hna khuhnenh khawhnak, thazaang a rak ngei lo. .

Liamcia caan tuanbia zoh ah, Europe, America le Japan hna nih rak nehsawhmi ram an simi kha a philh lo. Rul ngengpi aa lemh sualmi bang, a rak i hngilh lio i, aa thangh lo nak ding in khua an rak khan pengmi kha, an tuahsernak a ruah ah, a lung a fak cang. A van i hlauh tikle thazaang a ngeih tikah, Napoleon bia bang, "Vawleipi a thirter ko cang." Cucu zeitindah asi?

Cucu nihin ni ahcun, Tuluk nih Pacific Rilipi hi uk ding aa tim ve cang. Cucu USA, Japan le an hawikawm ram pawl caah, thawngchia ngaingai asi. Tuluk nih, "Ka sunghmi asi tiah a ruahmi ramri vialte" kha thazaang in lak than a timh cang hna.

Kum tampi Japan nih an rak uk cangmi tikulh "Shenkaku" (Japan min) zong "Ka ram asi" tiah Tuluk nih a van ti ve cang. Rili tilawng le vanlawng zong an thlah. Hi tikulh pawng hrawng hi, natural gas tampi le leitang thilchuak dang tampi a um theu lai tiah an ruah caah, Japan, Taiwan le Tuluk an i cuh. Tuluk nih a herh le hriamnam in kan lak lai tiah an ti caah, hi tikulh kong zong ah Tuluk le Japan kahnak a chuak sual te lai maw timi phan a um ngai.



                              Cuhmi Tikulh Hna



                     An i cuhmi tikulh umnak


Acunglei an i cuhmi tikulh hna hi Tuluk nih Diaoyu an ti i, Japan nih Senkaku an ti. An tuanbia asau ngai. Hlan ah Tuluk ram asi tiah Tuluk nih an ti. Japan uknak tangah USA nih an rak chiah caah, Japan kut ah a um. Tuluk ram he cun aa naih deuh nain, Tuluk a rak hngilh lio ah, Japan kut ah a um mi si sehlaw a dawh. Hihi nihin ni tiang minung an um lo. Hi tikulh ruangah Japan-Tuluk pehtlaihnak zong a rawk ngaingai.


            Japan-Tuluk ti raklak zong an i su deng tawn


                          Diaoyu (Senkuku) Tikulh Pawl

Tuluk ram thanchonak caah a herh bikmi cu meiti le gas an si. Seh riantuannak caah siseh, innchungkhar hman ding, innlo saknak, lamsul sernak le zeidang construction rian vialte caah aherhbikmi engergy (meiti le gas) hmuh khawh ding zong hi Tuluk caah a biapi taktakmi asi. Cucaah gas tampi a chuak lai tiah ruahmi hi tikulh hna zong hi an i cuh lawng si lo in, South China Sea i a umi Paracel Islands le Spratly Islands hna zong Tuluk nih ka ram asi tiah ati ve cang. Vietnam, Tuluk, Taiwan, Philippines, Malaysia le Brunei ram (6) nih kan ram asi tiah an ti cio. Hi tikulh hrawng hi, natural gas tampi a chuahnak asi caah, vawleitang thilchuak a herh taktakmi Tuluk ram nih hin, hi tikulh hi thlah a zaal lo. UNO zong nih ramri kong ah an tlangtlak kho hna lo.


              Paracels Tikulh Tuluk meiti cawhnak sehzung


 Tuluk meiti khur vengtu tilawng nih Vietnam tilawng a kah lio

Paracel Islands ah Tuluk nih Zhongjiannan Project timi min in, amah nawl in July, 2014 ah meiti a kawl i a cawh caah, Vietnam cozah nih fak pin in a dohkalh nain Tuluk nih zei ah a rel piak lo. Meiti cawhnak pawng i a rami Vietnam rili cawngtu tilawng zong Tuluk tilawng nih an kham pin ah Vietnam ngaitlai tilawng zong ti-miakpi an kah caah, Tuluk le Vietnam kar ah buainak nganpi a rak chuak. he zong fak pi in buainak an rak ngei. Vietnam ah fak tuk in lamzulhnak zong an ngeih caah, Tuluk miphun vialte an ram ah an kirter dih bal hna.


                                 Tuluk nih ka ram a timi area 


            Tuluk tilawng nih Vietnam tilawng ticik in a kah lio

Hi tikulh hna hi hmailei i uk khawhnak ding caah cun ralkap hriamnam thawn a herh. Tilawng dinhnak, meiti rawnnak, ralkap dinhnak le raltuknak vanlawngtual a herh. Cucaah Fiery Cross Reef timi Spratly tikulh hna nitlaklei kap ah a ummi, "Johnson South Reef" timi zawn ah, meter 3,000 (meng 2) tluk akaumi tikulh an ser chawm. Cucu "Minung serchawmmi tikulh" tiah min an sak. Riliti a puanhnak asi i, vawlei an chilh chawm. Tili tang lung lianlian an lak i, rili theset tampi an dawp i, tukulh cungah cun an rawn i, tikulh cu an chilh.


      Johnson South Reef. An chilh hlan hmathlak

Cu tikulh ahcun pe 650-950 a saumi vanlawng tumnak an ser khawh lai tiah an ti. Tilawng dinhnak zong an ser cuahmah. Hna hi aruah hlan ah, hika hmun hi China tiralkap sakhan ah a tla te ding a si. Hi tikulh tuahnak kong ah, US le acunglei ram aa cuhmi ram (5) nih an dohlen nain Tuluk nih ka ram asi tiah ati i, a hnapet hmanh in a ngai ti lo. Kum zeimawzat ahcun hi tikulh kuakap vialet hi a ram ah a chiah than te lai timi cu, hmuh chung khawh ding asi cang. Hi thil nih USA le tikulh aa cuhmi hna ram caah, thinphannak nganpi a chuahpi cang.


                        Tuluk Serchawmmi Tikulh

Tii lei zongah ramri a kauh bantuk in thli lei zongah ramri a kauh than. Cucaah 2014 ah China Air Defense Identification Zone (ADIZ) timi a van tuah i, US, Japan, S. Korea nih tampi an doh. US le bang nih cun bomb thlatu vanlawng zong cu ramri thar a tuahmi ah a rak zuanter hramhram. Cu a tuahmi zone ruang ah, Japan, S. Korea le adang ramkip passenger airline pawl caah hnahnawhnak tampi a rak chuak. A ruang cu hi area a zuang duhmi paoh cu, Tuluk cozah sin ah nawlpeknak nan hal hmasat lai ti asi caah asi. Cuticun Tuluk nih hin tii lei he vanlei he a ramri hi akauh thluahmah i, inn pa chakthlang ram hna nih zei ti ngam asi ti lo.


           A senmi in aa kulhmi area hi ADIZ ah a tuahmi area asi

(e) Vawleicung Huap In Thanghnak

Vawlei tuanbia zoh tikah kum zabu 20 nak hi cu, America nih a lamkip in vawlei a hruai lio kum zabu ti khawh asi. Asinain kum zabu 21 nak a rak luh tik ahcun US nih vawlei a hruainak thazaang duhsah tein a zawr i Tuluk nih vawlei hi sipuazi, phaisa, thanchonak le ralkap lei in hruai zuahmah aa tim. Cu hlan ah a phak khawhlmi hmunhma ah aphan i, ram kip kha a bawm hna i, an power kha a karhter ziahmah.

Asia, Africa le S. America ah Tuluk riantuannak hi a karh chin lengmang. Cucu USA aa nuamh lo cemmi le a thin a phan cemmi asi. Tuluk le USA hi ramdang rian an tuan tikah, an kalning aa dang. USA cu ramdang i rian pakhatkhat a va tuan tik ah, an ram minung tam aa ken hna lo. Tuluk cu a ram minung tam tuk aa ken hna i, an umnak ram paoh ah, Tuluk nehnang le cikor kaltak an hmang. Cucu an awngmin ngaingai fawn. Hihi an pipu chan ruahnak asi.

Cucaah Tuluk cu an kalnak paoh ah, thachiat ngeilo in an um i, an umnak ram kha tei an i zuam peng. Cucaah Tuluk ram leng a simi ram zongah nawl an ngei tuk. Tahchunhnak ah Malaysia zong Tuluk a tam bik an si lo nain Malaysia sipuazi au an uk ko. Indonesia i Tuluk miphun cu ram chung minung dihlak i 3% lawng an si nain, Indonesia business 70% an uk ti asi. Singapore zong cu Tuluk ram asi ko. Cutibantuk thiamthiam in Kawlram zong ahcun a tawmtawm in an lut i, Mandalay le bang cu "Tuluk khualipi" tiah an ti phah cang. New Zealand, Australia, Philippines, Thailand, Cambodia, Vietname le a kenkip ah an karh. USA tiang in Chinatown tampi a um.

Tuluk nih vawleicung huap in thanhngak a ngeihmi lak ah, Nigaragua Canal project hi a ropui cemmi pakhat asi. Hihi American innka hramte ti tluk in USA he aa naih. Cun hi canal hi an cawh khawh i an hman khawh ahcun, US nih a rak cawh i 1999 ah Panama cozah kut ah a pekmi Panama Canal hi a tei te lai tiah ruah asi. Hi Nigaragua Canal hi Tuluk mirum Wang Jing nih $50 billion dih in ka tuah lai tiah ati i, atu an cawh cuahmah lio asi. Hong Kong Nigaragua Canal Project Invesment company nih tuanvo an lak i, 2019 ah kan lim lai tiah an ti.

                 Nigaragua Canal le Panama Canal Map

Tuluk ram hi, high speed tlanglawng lam ser lei zong ah vawleicung ah a cak bikmi ram asi. An ram chung lawng silo in vawleicung ram 40 hrawng aa pehmi high speed tlanglawng lam ser ding hi, Tuluk nih tuanvo a lak cuahmah. Atu lio ah ram 38 nih Tuluk he tlanglawng lam ser ti ding in hnatlaknak an ngei cang. Hi high speed tlanglawng lam nih, "vawleicung sipuazi, nunning, politics le thanchonak dangdang tampi a chuahpi lai ti asi." Tuluk nih hi ram 40 kuakap hna zong hi, tampi a khuhnenh te hna lai timi a fiang ko cang.

Hi lam kong he pehtlai in, Africa nichuahlei ram ah Tuluk nih tlanglawng lam cawh ding timhtuahnak an ngei cang. Ram tam ngai a tawl kho dingmi tlanglawng lam a si lai. Tlanglawng lam hi a sau ngai ding a si i, Kenya, Ethiopia, South Sudan, Uganda, Rwanda, Burundi hna a pehtu ding asi. A cheu lam cu Mirang nih liamcia kum 100 lio i an rak cawhmi asi. Cucu an remh lai i a thar chuah lai.

High Speed tlanglawng lam asi lai i, suimilam pakhat ah meng 75 in a tli lai. Tangka $3.8 billion a dih ding asi i, 90% cu Tuluk nih an chuah lai. Adang hi tlanglawng nih a palnak ram pawl nih an chuah lai. Tlanglawng lam sertu hi Tuluk company asi lai. Hi lam ah hin, thilri hi deng deuh le rang deuh in a tlun kal cang lai caah, mipi caah fawi deuh in nunnak a chuahpi lai tiah an ruah.


                         Africa rail road project (Ref. BBC)




                  Tuluk ram in Europe tlanglawng lam thar

Hi bantuk in Africa nichuahlei ram hna ah tlanglawng lam a tuah piak hna tikah, cu ram cu duhsah tein a khuhnenh te lai timi hi Nitlaklei ram nih an phan ngaimi asi.

Nihin ni ah, Asia-Europe-Middle East le Africa a pehmi "global high speed rail network" timi tlanglawng lam hi cawh an tim.Hi lam hi meng 58,000 a sau lai. Cucu Tulukram tlanglawng lamnak in a let 8.5 a sau deuh ti asi. Hi lam hi 2030 ahcun 60% (meng 40,000) an lim lai tiah an ti.

Amah Tuluk ram chunglawng ah hin, Tuluk ram chung lawng ah high speed tlanglawng lam hi KM 34,600 hi an lim lai. Tuluk cozah nih, ramdang ah KM 34,700 sau high speed tlanglawng lam cawh ding hi, ramdang cozah he hnatlaknak an ngei cang. Cu chungah KM 26,3000 hi cu, "Silk Road Economic Belt" timi le "21 st Century Maritime Silk Road" timi project chung an si lai.


         China ram high speed tlanglawng lam pakhat

Hi China high speed tlanglawng lam a sertu company hna nih an tlaih dingmi tlanglawng lam hi meng 43,000 tluk a sau lai. Hi lam in an hmuh te dingmi tangka hi US$2.4 htillion asi lai. Cu chungah cun tlanglawng an sermi in an miak dingmi hi US$160-240 billion asi lai.

Tuluk nih hin thlanglei ramri tiang lawng High Speed tlanglawng lam hi cawh ding timi siloin Kawlram, Laos, Thailand, Cambodia, Vietnam, Malaysia in Singapore tiang cawh ding hi timhlmahnak a ngei. Cuticun China hi vawleicung sipuazi aa tonnak center ah ser cuahmah a timh.


       South-East Asia zong hitin peh ding an timh



(f) Bank Investment Lei Thanghnak

Asia-Europe le Africa ram vialte a peh kho tu ding High Speed Tlanglawng lam tuah ding an van timh tikah Tuluk cu ruahnak dang an van ngei than. "Tangka hram chuah in riantuannak" (investment) lei caah. Hi an i tinhmi vawleicung huap in lamsul ser khawhnak ding caah, investment a herh ti kha an theih.

Cucaah October 24, 2014 in amin a thang taktakmi Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) cu US$ 50 billion a hram ah chia in an dirh than. Ahnu ah billion 100 an ti than. Beijing, China ah headquarter an chiah. Nihin ni ah ram (50) member an si cang i, ram (8) nih an sawk lio. US hawikawm ram pawl zong US nih hi bank hi peh lo ding a forh hna nain, an duh lo i an i peh dih nawn cang. Hi bank i aa tinhmi cu Asia ram chung i, lamsul tuahnak caah aherhmi tangka caah hramchuahnak (investment) tuahnak caah asi.

Hihi a lianh tuk caah USA hruaimi IMF, World Bank le Japan hruaimi Asian Development Bank (ADB) hna a zuamcawh khotu bik bank asi lai tiah an ruah. Asian ram an zapite ngacha le Asian ramleng ram ngan deuh hna zong nih AIIB ah member an lut cang. USA, Japan le Canada hna belte an lut rih lo. North Korea le Taiwan cu an sawk nain an cohlang hna lo. AIIB hi a miak lai timi kha an hmuh tuk caah, Europe ram rumrum hna-Gernamny, Uk, France, Spain, Norway hna- member ah an lut cang (Kawlram le Lairam lamsul cawhnak ca tiang in, hmailei ahcun tangka cawi khawh a si ve kho men).


                                       AIIB Headquarter

(g) Energy Lei Thanghnak

Tuluk lawnglawng hi USA a zuamcawh khotu ram dirhmunah nihin ni ah adirmi ram asi. Energy (Meiti le gas) hman zong ah USA changtu asi. Ramchung thanchonak caah a herhmi meiti le gas hi an ram caah a za in a ngeih lo caah, ramdang ah cawk a hau. Africa ram i tlanglawng lam a tuahmi te hna zong, hmailei ah Africa ram thil chuak kha uk a dih ve caah asi.

Nihin ni ah ram thanchonak caah aherhmi meiti le gas hna zong Tuluk ram ah tiluan in luang ding in a tuah cuahmah. May 2014 ah, Russia he kum 30 chungah $ 400 billion gas cawknak ding cachoh an tuah cang. Russia cozah companh Gazprom le China CNPC nih tuanvo an lak lai.  Gaa pipe line vawleicung gas pipeline ah asau bik ding asi i, KM 3,968 a sau ding asi. Tuluk nih hin 2014 ah gas hi 170 billion cubic meters a hman i 2020 ahcun 420 billion cubic meters a hman lai ti asi. Russia zong EU lei in Tuluk lei ah a sipuazi a mer caah,


                            Russia in China gas pine line 


Tuluk nih hin, Kawlram Bangal Rili in meiti le gas a cawh i Tuluk ram tiang gas pipeline in an tuah. Hi ruangah Tuluk ram zong Kawlram ralkap cozah he rian nan tuanti timi ruang ah, ram kip nih an rak mawhchiat nain, amah sipuazi caah a herh ve mi asi tikah, a tuah thiamthiam ko.

                 Kawlram in China gas pipe line

Biafunnak

Liamcia kum 200 lio ah Napoleon Bonaparte nih "China cu aa hngilhmi rulhreu asi; i hngilh rih ko seh; thang hlah u; nan thangh ahcun vawleipi hi a ther dih lai" tiah a rak timi hi nihin ni ahcun a dik taktak timi cu, a cunglei ca hna zoh lung a fiang ko lai.

Sipuazi in siseh, technology lei siseh, vancunglei fimnak siseh, ralkap thawn ah siseh, lamsul lei ah siseh, bank le ramri kauhnak lei zong ah, kham khawh ding in a um ti lo. Cuti asi caah, America le Nitlaklei ram pawl hna zong Tuluk a than tukmi le hmailei ah Tuluk nih vawlei alamkip in a khuhnenh sual te lai maw tiah a ther in an ther ko cang.

Napoleon chimmi a dik takak. Tuluk cu aa hngilhnak in aa thang taktak cang i, vawlei cu a ther ko cang!!!!!

------------------------------------------------------------------
Zohchimi Ca Hna

1. Report: China building 'airstrip capable' island in disputed waters. ttp://www.cnn.com/2014/11/24/world/asia/china-south-china-sea/

2. Chinese Aircraft Carrier Program.  http://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_aircraft_carrier_programme

3. China finds signs of oil in disputed Paracels Islands
http://www.cnn.com/2014/07/16/world/asia/china-paracel-islands-drilling-completed/

4.  http://www.bbc.com/news/magazine-30483762

5. China Military Strength. http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=china

5. Map pawl hi www.google.com in lakmi an si. 

6. Profile: China. http://www.loc.gov/rr/business/asia/CentralAsia/china.html

7.  China plan building 40,000 miles of high speed rail road
http://www.4thmedia.org/2015/02/china-spending-to-build-40000-miles-of-global-high-speed-rail-compared-to-obamacare-or-us-war-costs/

Nun Thleng Khotu Adoniram Judson Capar

Adoniram Judson hi mifim cathiam asi aa theihnak ah, catial zong a rak thiam taktak. A zumhnak thlen hram aa thawknak atanglei capar a tialmi hi, "Mi nunnak thleng kho tu capar" asi tiah ka ruah caah, ka lehmi asi.  Amah Judson nih a tialmi asi i, an tial ning tein ka leh. An innchungkhar ah a pa he bia ruahnak in a capar tial a thawk.


                         Judson chuahnak Plymouth Khua
------------------------------------------------

Zanriah kan ei dih hnu ah, tappi meiphu chung ah fung saupi ka sawh cuahmah. Ka nu cu, cabuai a thianh lio a si. Naute Mary cu aa thuinak ah aa hawh len ko. Cu awte cu ka hnakkhaw chungah a thlum tuk in ka thei; zeicatiah zan tampi a khuh le tah thawng ka theih caah asi.

Ka pa nih cun a pakuak a zuk. " Sianginn ah Virgil tiah an in ti ka theih?"

"Asi. Ka Pa. An zapi tein an ti, zeicatiah ca ka tuahmi a ran tuk lehpek caah asi!"

Judson pa cu lamnai ummi todan aa thuimi cungah a thu i, hitin a fapa cu a leh:

"Ka fapa, na thluak hi tha tein training na pek ahcun nikhat khat cu, mi lianngan na si te ko lai. Captain Morton's School of Navigation" ah luhter kan duh ko. Cucu zeitindah na ruah?"

Thangpi in au ka duh! Ka pa nih cun a bia cu a nolh lengmang i cu "navivation" sianginn ahcun a ka khumh. Cu sianginn cu kan inn umnak, Plymouth, Massachusetts, in lam naite ah a um. Cu sianginn ahcun nika umkalning, afri an umkal ning le rilipi cung map hna zeitindah zoh ning asi timi kha ka cawn. Nikhat khat cu vawlei lamhlatpi ah tilawng in kal kha ka chunmang asi.

                             Judson chuahnak inn

Pathian Sin In Zam

September 13, 1796 ah ka ihnak innkhar cu, an van kingh. Akingtu cu ka pa asi.

"Mary asi ko" tiah ati i, ka pa cu a hmai a dang dih. Amah zong cu a zawt pah caah asi. "Nute a thi cang ee." Cu ti a van chim tikah, ka pa nih ka paw ah ka thawng sehlaw ti tluk in ka van theih. Chikkhatte ah ka nih naite i sermon a chimmi ka van ruat than. Cu sermon ahcun, "ngakchia te zong hi Krihfa si an duh ahcun bia an i khiak kho asiloah hell ah kal an i thim le bia an i khiak kho ko."

A thawngtha chimmi kha ka hnakkhaw chungah a lut kho lo. Cu lio ahcun, a chimmi hi a dik lo tiah ka ruah. Atu le bang ahcun, ka a sermon nih ka ka thin a ka hunter. Ka pa a zumhnak cungah ka thin a hung tuk hringhran i, Pathian kha ka hlawt. Sualnak zeihmanh a ngeilo mi, ka nau ngakchia nute hell ah a thla kho dingmi, ka pa chimmi Pathian he khan, zeihmanh tuahti ka duh lo.

Pathian A Umlo Timi Ah Cannak

Kum 16 ka si tikah, Rhode Island Collge ah ka lut. Cuka ahcun Jacob Eames timi cu ka hawi tha bik pa asi. Amah nih mifimthiam le mirum tampi an i telnak, nuamhnak hmun (party) ah kal a ka sawm lengmang. Ka pa nih cucu thei sehlaw cu, inn ah a ka kirter lai i, vawlei ah a ka tengh hnga.

"Adoniram, Pathian nih hin minung hi a kan ruah/siaherh taktak ko tiah na ruat maw?" tiah Jacob nih cun nikhat zanleisang ah a ka hal.

"Ka hngal lo" tiah lungthiang tein ka leh.

"Keimah cu Pathian zummi (Deist) ka s ko" tiah Jacob nih cun, uangthlar ngai in a ka ti. "Kei cu Pathian hi lamhlatpi ah a um ko tiah ka zumh, asinain Amah cu minung hi a kan saih-win-sa lem lo. Cucaah zei ca ah dah kan va biak lai?" tiah a ti.

1806 lio i ka sianginn kai hawi tampi cu "Deist" an si (fianternak zoh). Pathian cu a um ko tiah an ti zungzal nain, cu Pathian nih cun a kan saih-win-sa lem lo tiah an ti zungzal."

"Ka thei lo" tiah ka leh than. "Asiahcun saih-win-sa deuhmi thil dang kongkau tu chim u sih. Sianginn na dih hnu ah zeidah ka si lai tiah na ruah?" tiah ka ti.

"Keimah cu United States senator pakhat ka si lai i, President zong ka si te kho men" tiah Jacob nih cun a ka leh. "Asinain a pakhatnak ah New York khuapi ah ka kal hmasat lai i, ka va nuam hma sat lai" tiah a ka leh.

Jacob nih, "minung nunnak a duhmi ka hmuh tikah, ka ni." Jacob cu thil pakhatkhat tuah i zuam ding hi a tih hrimhrim lo.

Sianginn kan dih i degree kan lak hnu ah, ca chim ding in ka tlung than.Playmouth khua ah ka tlung than. Inn ka phak tikah, ka nu le pa he remlonak a karh deuh, a karh deuh chin lengmang. A donghnak ah keimah zong "Deist" ka si tiah ka chim hna. Ka nu cu ka tahter i, cucu ka lung a nuamh lo ngaimi asi. Asinain ka he, cu zan cu bia kan i el.


                           Judson college a kainak

Jesuh Sin Kirnak

Ka nu le pa an duhnak ka el hna i, tlawmpal nuamh ruah ah New York Khuapi ahcun ka kal. Ka hawikawm hlun Jacob cu ka kawl lengmang nain ka hmu kho lo. Ahohmanh nih a kong an thei lo. Tuang hakmi ah thla khat chung ka ih hnu le nikhat ah hrangsang (oatmeal) voi thum lengmang ka ei hnu ah, a za cang tiah ka ti. New York ka chuahtak i, ka rang cu ka cit i, khua khat hnu khua khat in ka kal i, "Jacob Eames hi zeidah a cang hnga?" tiah ka ruat lengmang.

Zan khat cu khualinn (inn) pakhat ah ka tang. Asinain a khan lawngmi a um lo tiah an ka ti. Zeibantuk riahnak paoh ah ka riahter ko u, tiah khualinn (inn) ngeitu cu ka nawl hnu ah, a thi dengmangmi pa he ihnak khan hrawm ti ding in an ka senh i, cuka ahcun ka riak.

Khualinn ngeitu nih, khan laicerte in puan a zar i a khan cu a dan. Asinain a thi dengmangmi pa hrum-ai thawng cu zankhuadei ka theih. A hrum-ai thawng ka theih ah, "thih a tih tukmi a lo."

A thaizing zingkate ah, khualinn ngeitu pa cu, "Ka pawng khan i a ummi pa cu zeidah a lawh?" tiah ka hal.

"Tu zing zingka te ah khan a thi cang" tiah a ka leh.

"Aho dah asi?" tiah ka hal.

"Mifim ngaingai tlangval no te asi tiah ka theih" tiah khualinn ngeitu pa nih a ka leh. "Amin cu Jacob Eames ti asi."

Cu bia ka theih tikah, akikmi nih ka kengruang ruh vialte a van ka hrawn thluahmah i ka thaw fakpi in ka chuah. Jacob Eames ka kawlnak ah New York Khuapi vialte ka cul dih. Keimah he pe 10 a hlatnak puanzar pakhat phen te ah zeitindah a rak thih khawh ee?

Jacob thihnak nih  ka ngaih a ka chiatter taktak lawng siloin khua a ka ruahter. Jacob a chimmi kha a hman ko hnga maw? Pathian hi lamhlatpi ah maw a um taktak ko i, a kan zohkhenh taktak lo maw asi ko hnga? ....Cu biahalnak hna aphi cu theih hrimhrim ka herh cang ti ka theih.

Cucaah inn ah ka tlung than i, Andover Seminary ah ka lut i, cuka ahcun kan professor (saya) pa he Bible kongkau ah bia kan i el tawn.

Adonghnak ah, Bible cu a taktak asi i dawtnak Pathian hi a um ko i, minung hi a kan dawt ko timi kha ka hung fiang. Cuticun ka nunnak hi AMAH caah pek ding in ka pum ka pe! Ngakchia te a thimi zong hell ah a tla ko lai timi ka pa zumhnak tu cu ka hrawm kho hlei rih lo, asinain ka pa he Bible kong tam deuh cu kan hmuh ning aa khat.


       Andover Theological Seminary (US ah a hlun bik asi)

Bumra Ah Auhnak

Nikhat cu library ah cauk pakhat ka hmuh i, cu cauk ahcun British officer pakhat 1795 ah Burma ram ah an kalter mi pa kong ka hmuh. Burma ram kong an tialmi ka relmi ah, minung hna nih milem an bia timi ka theih tikah, ka caah khuaruahhar tuk asi i ka lungthin a ka lak ngai.

Cucun hmailei ka caan aa thawk cang tiah ka ruat. Burma ram minung hna hi Jesuh kong ka chimh hna lai tiah ka ti.

February 18, 1812 ah missionary si ding in ordaine an ka pek cangka in, ka nupi tharte Ann he, America ummi kan chungkhar le hawikawm vialte kan kaltak hna i tilawng in lamhlatnak ah lei ah kan kal. Ka hawi le chung in minung (4) cu kan sinah misionaries ah an cang ve i, a ngaingai tiahcun, "American i a pakhatnak bik missionaries timi ah kan cang." Kan hawi le cu India i an kal tikah, kei le Ann cu Kawlram lei tu ah kan thinglung a um; cuka ahcun Burma miphun cu Jesuh kong chimh ding kha kan i ruahchan.

Burma kan phak hnu ah, Ann le keimah cu holh thar kan cawng. Thiamnak ah kum tam ngai a rau, asinain Bible dihlak kha Kawlca in ka leh. Azungzal tein Jesuh kong cu kan chimh ko hna nain, Jesuh cu ka Khamhtu asi timi minung pakhat nih a cohlannak ding caah kum 6 a rau hmasat (The End).


          Adoniram Judson


Biatlangkawm

Judson cu a dawtmi a hawipa a kawl lengmangmi, Jacob thihnak nih, Pathian lei ah a nunnak a merter. Caan sau tuk kawlmi hawikawm tha, puanzar phente i a rak um ko i, hrum-ai lengmang zong ah, a rak theih lo mi cu, Judson caah ngaih a chia taktak. Jacob zong nih a hawipa hi zeitluk in dek a rak ngaih ve hnga? Lam naite um ko zongah, an rak i thei kho lo. An i theih tik cu, thihnak nih ton khawh ti lo dingmi vawlei dang veve ah a chiah cang hna.

Adoniram Judson cu, Congregations Krihfabu a rak si. 1810 ah Andover Theological Seminary in degree a rak lak. Mission riantuan ding in India lei an kal pah ah, Baptist ah ah aa thleng i, Baptist missionary ah a cang. Kawlram i mission riantuan ding in a kal ah hin, kum 25 lawng asi. Amah hi America ram in ramdang ah, a pakhatnak bik thlahmi Protestant missionary pakhat a si. Kawlram ah kum 40 rian a tuan.

Adoniram le Ann Judson cu Kawlram an um lio ah harnak tampi an tong. Edin chiatkhat, nilin khua-al, zawtfahnak phunkip, cu hna nih cun an nunnak ah harnak tampi a pek hna. Khua caan a harsat caah an fale pahnih zong an thi. Judson cu thawng zong a tla. Ann zong amah lawngte harnak tampi a rak tong. Asinain 1850 i Adoniram Judson a thih tikah, Kawlram ah Krihfa 7,000 renglo an um cang i, Krihfabu 63 an um cang i, missionaries 163 Kawlram chungah an um. Kum 200 renglo hnu zong ah, Judson nih a lehmi bible cu nihin ni tiang an hman rih. Nihin ni ahcun Kawlram ah Krihfa million 4/5 tluk an um cang.


-----------------------------------------------

Lehmi Capar

1.  http://www.christianity.com/church/church-history/church-history-for-kids/adoniram-judson-first-missionary-from-the-united-states-11635044.html

2. Virgil timi cu Rome miphun biazai phuah thiam asi i, a min taktak cu Publius Vergilius Maro (70-19BC) minung asi. Mirang nih "Virgil" tiah an ti.

3. Mirang biafang ah, "Deist" timi cu Pathian cu an zumh ko nain, Pathian cu lamhlat pi ah a um; zeizong vialte a ser ko nain cu Pathian nih cun minung hi zeihmanh ah a kan rel in a kan ruat lem lo tiah an pawm. Pathian cu amah um te in a um i, a sermi thil vialte hna hi, an mah um tein "natural law" zulh in an nung ko timi a zummi hna an si.

1.