Laimi le Zunthlum Zawtnak

Hlan lio ah Laimi hi zumthlum zawtnak a ngeimi an rak tlawm ngaingai. Thniksaknak a um lo ruangah, minung zeizat dah zumthlum zawtnak an ngei timi an rak theih lo bia zong a si kho men. Nihin ni ahcun Laimi lakah zumthlum zawtnak le thikai hi a karh ngaingaimi damlonak pakhat asi. Aruang zeidah asi hnga ti ka ruat tawn.

Kan ram a har caah, Laimi cu cini, thanthling le athlum-al kan ei kho tui lem lo nain, zeicadah zumthlum ngei kan tam chin lengmang hnga timi ruah ngai a hau cang. Laimi zong nih zumthlum kan ngeihnak hnga lo ding caah, kan eidin ningcang zong ralrin a herh ngaingai cang.

Minung chungril (organ) pawl an umtuning fiannak caah, atanglei minung chungril umtuning hmanthlak hi theihfian a herh caah ka langhter hmasat.

Zunthlum he pehtlai in "la" (pancreas) timi hi kong hi theih a herh. Pancreas hi insullin chuahtu asi. Cu insullin cu takasa ah a ummi a thlummi dat kha thazaang (energy) ah a sertu asi. Zunthlum zawtnak ngeih hnu ahcun, "la" nih insullin a chuah ti lo i, taksa chung ummi athlummi dat kha taksa ah aa kua ti lo. Engergy ah an cang kho ti lo i, cu thil nih zunthlum ngei ah a chuahter nak hna asi.

Minung taksa chung thil min hna

Zumthlum Ngeimi Zat

Zumthlum hi Type 1 le Type 2 ti in a um. Vawleicung dihlak zumthlum ngeimi vialte lakah, Type 1 ngeimi dihlak i 5-10% an si. Milu in 11-22 milliion an si.  2006 chungah ngakchia kum 14 tang 440,000 nih Type 1 zumthlum zawtnak an ngei ti asi. Type 1 ngeimi hi kum chiar in 3% lengmang an karh ti asi.

Ram khat le khat an karh ning aa khat lo. Findland ahcun minung 100,000 ah 57 nih an ngei; Japan le Tuluk ram ahcun 100,000 ah 1-3 nih an ngei; Europe chaklei ram ahcun 100,000 ah 8-17 karlak nih an ngei ti asi. USA ahcun, 2015 ah hin kum 20 tang ngakchia 208,000 zumthlum zawtnak a ngei tharmi an um ti asi.

Hispanic asilomi Mirang miphun he epchun tikah, Asian Americans, Hispanic Americans, Hispanic-Black Americans hna hi zumthlum ngeih an i fawih deuh ti asi. Kum chiar tein USA minung 234,051 hi zumthlum he aa pehtlaimi zawtnak in an thi i, hi chungah 69,071 cu zumthlum in an thi.

Laitlang Laimi zeizat dah zumtlum ngei an si hnga? Ramdang ummi tah zeizat dah zuntlum an ngei hnga?

Zunthlum Thawknak

USA ka phanh hnu ah, USA Laimi tampi he kan i tong. Zumthlum zawtnak a ngeimi tam ngaite ka ton cang hna. Zunthlum zawtnak hi a ruang tampi ruangah ngeih khawh asi i, atanglei thil hna hi a ruang biapi bik an si.

1. Nuhrinnak 

Type 1 Zunthlum zawtnak hi, ci (genes) tampi he aa cawhmeh in a chuakmi asi. Cikawr in a kal khomi asi. A pa kha Type 1 zumthlum a ngeih ahcun a fale kha type 1 zumthlum ngeihnak ding caah 10% lam a um cia i, a unau an ngeih ahcun 4% a um cia i, a nu type 1  angeimi asi i nau a ngeihmi kha kum 25 hlan asi ahcun 1% asi an ti. Pa le zumthlum a ngeimi ah risk a tam bik tinak asi caah, pa le zumthlum ngeimi fale cu ralrin khun a herh.

Zumthlum hi, ci in a kal khawh pah caah, anu le pa zuntlum zawtnak ngeimi an si ahcun zatuak ah zuntlum ngeihnak ding ah a lam a um ti asi. An ngei hrimhrim lai ti cu a si lo. Cucaah naupawimi nu hna khi, zunthlum zawtnak atu le tu an cheknak hna asi. Anu zumthlum a ngei sual lai timi phan ruang ah le anu a ngeih ahcun naute zumthlum a chonh sual lai timi phan ruangah asi.

Naupawi lio ah khin, minung taksa nih athlummi dat tampi a herh caah, an taksa nih athlummi dat tampi a chuahter. Cucaah athlummi thilri tlawmte an eidin zongah an taksa ah a thlummi dat tamtuk a rak karh. Cucaah naupawi lio ah, zumthlum ngeih a fawi ngai caah, a hlei in ralrin a herh.

2. Thanthling (Sugar) Tamtuk Ruangah

Minung kan taksa nih athlummi dat a herh ning hi aa lo cio lo. Acheu nih tam deuh a herh i, a cheu nih tlawm deuh aherh. Abuaktlak in, minung ngandammi nih kan taksa ah thanthling a um dingmi zat hi 4.4-6.1 mmol/L asi (mmol=milimolar; L=litre tinak asi). Minung pakhat athi ah khan, hi nakin thanthling (glucose) a tam deuh ahcun, cucu zumtlum lei ah a kal cang. US le Germany ahcun mg/dl timi an hman (mg=miligrams; dl=decilitre tinak asi).

Nifatin nunnak ah thanthling dat hi kan taksa nih a herh. Rian kan tuan, kan cawlcangh tikah kan taksa chungah a ummi thanthling dat kha an kang i, taksa ah thazaang (engergy) ah an i chuah. Asinain minung hi cawlcangh a tlawm i, taksa chungah a thlummi dat tam tuk luhter ahcun, taksa ah athlummi dat tam tuk a hlei in a um kho i, zuntlum ah a lan kho. Cucaah zumthlum ngeih phan ahcun, a thlummi dat ahleihluan in din lo ah a tha ding asi.

3. Eidin Ruang

Minung ngandamnak hi zeitindah rian kan tuan i zei bantuk thilri dah kan eidin timi nih a ngeih ngaingai. Tuchan ah Laimi nih kan din bikmi cu lakphaktii choo-singh hi puh awi ngai asi. Zeicatiah a thlummi dat a tam tuk. Cun ramdang ummi Laimi caahcun "soft drink" timi "coke, pepsi, mountaindo, energy drink le athlummi juice phunphun" hi kan din tuk hna mi hi, aruang pakhat asi kho. Cun zunthlum le "thau dat" (fat) hi aa tlak lo. Laimi cau sa kan duh tukmi le a thau kan duh tukmi hi zumthlum aa thawknak pakhat asi rih lai. Cun excercise tuah kan huam lomi zong a ruang pakhat asi lai.

4. Pawngkam Ruang

Type 1 zumthlum hi pawngkam ruangah ngeih khawh asi an ti. Tahchunhnak ah, faphir pahnih chuakmi lakah, pakhat cu Type 1 a ngeih lio caan ah, a dang pakhat cu type 1 hi 30-50% lawng a rak ngei. An ci le thisen cu aa khat ko nain, faphir za ah 50%-70% karlak hi zoh tikah, pakhat cu type 1 zumthlum a ngei i a dang pakhat cu a ngei bak lo. Cu nih a langhtermi cu zumthlum hi minung kan thannak pawngkam nih a chuahter khawh ve mi damlonak pakhat asi timi a fianter ti asi. Cun Europe ram ummi Mirang (Caucasians) timi phun hi zoh tikah, an umnak ram hawih in zumthlum a ngeimi an tlawmtam hi a let 10 in aa dang kho ti asi. Cu aa dan khawhnak cu pawngkam (environmental) ruangah asi an ti.

5. Virus (Rungrul) Ruang

Type 1 zumthlum hi virus phun khatkhat nih a chuahter lai tiah an zumh. Coxsackie virus chungkhar asiloah rubella hi Type1 chuahpi khotu asi lai tiah an ruah nain an fiang rih lo. Virus nih zumthlum a chuahpi timi hi an hlat hlat lio asi.

6. Sii-ai le Sii (Chemicals & Drugs)

Sii-ai le sii hmanmi nih 'pancreatic cell" a hrawh khawh. "Pancreas" timi cu "pawpi kam ah aa benhmi rawlrianak tihang chuahtu thil asi."

"Pyrinuron" (Vacor) timi sii hi USA ah 1976 ah an rak chuah i, cu nih cun "pancreatic cell" a rawhter i zumthlum type 1 a rak chuahter ti asi. 1979 ah cu zii cu US cozah nih an phih nain ram cheukhat ahcun atu tiang an hman rih. Rungrul thanak ca le pancreatic cancer thlawpnak chemotherapy caah an hmanmi sii  "Streptozotonic" (Zanosar) zong nih, beta cell timi a va hrawh i, taksa nih insulin dat a chuahmi a zor ter i, zunthlum zawtnak a chuahter ti asi.

Insulin timi cu hormone dat pakhat asi i, taksa i a ummi athlummi dat (glucose) a tlawmtam kha a zohkhenhtu le kilvengtu asi. Thau dat zong a kilkawitu asi. Taksa nih thawnnak (engergy) an ngeih khawhnak hnga ding caah, athlummi dat le thau dat kilkawitu asi. Insulin a tlawm tuk ahsun asiloah insulin rian a tuan khawh lo ahcun zunthlum zawtnak ngeih khawh asi.

Zumthlum Dawt Thum

Zunthlum hi dawt (3) in an then.

1. Prediabetes (Pre-diabetes)

"Pre" timi "hlan deuh" tinak asi. Tangcheu kai hlan sianginn khi "Pre-school" ti asi. Zumthlum ngeih taktak hlan, zumthlum ngei dengmangmi tinak asi. Zunthlum a dintuaimi asi. A caan ahcun "Impared Glucose Tolerance" tiah an ti i, chim duhmi cu taksa nih a thlummi dat a ing kho lo ti duhnak asi.

Prediabetes ahcun an damlo ning (symptoms) hi hitin a um:

*Taksa ah a thlummi dat punghman nakin tlawmte a sang deuh
*A caan ahcun zumthlum ngeih hi theih khawh asi lo.
*Miphun cheukhat (Hispanic, Native Americans le Minak pawl) ah hin, Prediabetes hi "Acanthosis Nigricans" timi vunhawng ningcanglo umnak an ngei. An vun a nak deuh, a chah deuh i, a rawng aa tleng mi a karh deuh.

Prediabetes kong ah fianternak hitin tuah asi.
* Kum 10 chungah Type 2 diabetes timi a fakmi ah phanh khawh asi.
* Eidin le nuning i thlen i, type 2 phanh lo ding in zuam a herh
* USA ah million 57 nih Pre-diabetes hi an ngei.

Type 1 Diabetes

Type 1 Diabetes hi, ngakchia kum 6-12 karlak minung le tlairawl kuakap nih an ngeih cemmi asi. Cucaah Ngakchia Zunthlum (Juvenile Diabetes) tiah an ti tawn.

Zawtnak (Symptom) Umtuning cu hitin asi:

* An tii a hal
*Atu le tu an zun an zung
*An rawl atu le tu a tam
*Rawl an ei tuk ko nain an pawng a zor i, a zor ruangah an rawl a tam
*An baa (fatigue) ngaingai. Taksa ah a athlummi dat a tlawm tuk ahcun an tha a di peng i cawlcang kho lo le thakza in an um
*An mit a mui. An taksa ah thanthling atam tuk ahcun an mit-thihri in tiihang a rak chuak kho.

Type 1 zuntlum cu hitin an fianter:

*Hlan ahcun Juvenile Diabetes le Insullin a ing kho lomi diabetes tiah an rak ti.
*Minung la (pancreases) nih insullin kha a chuah duh ti lo caah, taksa chung a thlummi dat (suger) kha thazaang (energy) ah ah a cang kho ti lo.
*Hi zunthlum hi adam kho ti lo. Athlawp lawng thlawp khawh asi.
*Zumthlum ngeimi 5%-10% hi hi type 1 diabetes an ngei.

Zumthlum Hniksaknak

Zumthlum a ngei maw ngei lo timi hi tahnak phun (2) aum. Cu hna cu an phichuak aa khat nain, an hniksak ning aa dang.

1. A1C 

A1C timi hniksaknak ahcun, a liamcia caan thla 2-3 karlak ah, taksa i a ummi thantling dat (glucose) kha an tah. Hi bantuk tahnak ahcun tirawk eidin sum a herh lo. Punghman tein nifatin an eidinmi zong sum a herh lo.  Hi tahnak pungsan ahcun A1C hi 6.5% a phak asiloah cu nakin a san deuh ahcun, "zumthlum" ah an chiah cang. An tah tikah hitin an tah.

Aphichuak                A1C

Normal                      5.7%

Pre-diabeter             5.7%-6.4%

Diabetes                   6.5% asiloah cu nak tam deuh


2. Kaa In Athlummi Dinter le Hniksaknak (OGTT test)

Hi hniksaknak ahcun, rawl eilo in an umter hna i, an taksa ah a thlummi thanthling (glucose) a sanning kha an hniksak. Thi an lak hlan ah suimilam pariat chung rawl an eiter ti hna lo. Tii lawng an dinter hna. Thaithawh ei hlan ah hniksak a si tawn. Hi hniksaknak ahcun 126 mg/dl asiloah cu nakin a tam deuh lawngah zunthlum tiah ti a si. Hi hniksaknak ahcun hitin an tuak.

Aphi                 Rawl eilo in um lio i taksa chung athlummi dat

Normal                100 mg/dl nak tlawm

Prediabetes          100 mg/dl-125 mg/dl

Diabetes               126 mg/dl asiloah cu nak cung a kai tikah 

Hi atlummi dat hniksaknak hi, suimilam 2 chung a rau. A thlummi tiihang dinter hlan ah thisen an lak i athlummi dat an tah. Cun athlummi tiihang an din hnu suimilam 2 hnu i thisen kha an lak i athlummi dat an tah than. Cuticun doctor nih minung taksa ah eidin a thlummi a luh tikah, taksa nih zeitindah a thlummi dat kha, taksa chungah a punzamter ning asi timi an zoh. 

Athlummi din hnu suimilam 2 hnu ah, athisen i a thlummi dat kha 200 mg/dl asi ahcun zunthlum tiah an ti. OGTT testnak ah zunthlum timi cu hitin a asi.

 Aphi                 Rawl eilo in um lio i taksa chung athlummi dat

Normal               140 mg/dl asiloah a tlawm deuhmi

Prediabetes         140 mg/dl-199 mg/dl

Diabetes              200 mg/dl asiloah cu nak tam asi tikah  


Khuacaan Thi Cheknak

Hihi Mirang nih "Random Plasma Glucose Test" tiah an ti. Asullam cu khuacaan tete ah thi va chek khi asi. Hi bantuk va chek tik ah 200 mg/dl nak cung a kai ahcun, zumthlum ngei ah chiah asi. Zunthlum zawtnak ka ngei men lai ti phan ahcun, zun le thi i chek pah lengmang ah atha.

Zeitindah Theih Khawh Lai?

Zunthlum ngeih lai damlonak (Pre-diabetes) hi, a fahnak theih khawh asi lem lo. Lunghrin awk zong a har ngai.  Tha tein chek le zoh hnu lawngah theih khawh a si. Hi Prediabetes ngeih hnu ahcun, kum 2 chung ah diabetes ngeih khawh asi cang. Asinain prediabetes paohpaoh hi, Type 2 ah a lan hrimhrim lai tinak asi lo. Amah belte Type 2 ti asi i, damh khawh asi ti lo. Zorter khawh lawng asi.

Type 2 Diabetes Khamnak

Prediabetes timi zunthlum aa thawkka te ngeih lio i, tha tein eidin le si in i thlawp ahcun an thi punghman ah a kir than kho. Zunthlum a lo kho. Sii lei le ngandamnak lei mifimthiam hna nih, atangle bantuk in thil an hmuhmi cu hi tin asi:-

(1) Na pawng rihnak kha 7% na thumh ahcun (pawng 200 na si ahcun pawng 15 thumh ding)
(2) Nikhat ah minutes 30 in zarh khat ah ninga chung excersise na tuah ahcun

Type 2 Diabetes ngei kho dingmi na sinak kha, 58% a zor cang tiah an ti. Cucaah prediabetes ngeih zong ah thin phan ding a um lo. Pawng 10-15 zorter hmanh ah tam tuk phan dingmi a rak zor cang.

Laimi Nih Ralrin Ding

Zun thlum hi tih a nung taktakmi le hna a hnawk ngaingaimi zawtnak asi caah, Laimi zong nih kan i ralrin a herh. Abik in ngakchia cu zei an theih lo caah, nu le pa nih eidin ah zoh peng an herh. Culoahcun Laifa tampi zunthlum an ngei kho. Zunthlum cu eidin le nunning he aa pehtlaimi zawtnak asi caah, USA Laimi ko hi kan i ralrin a herh khun. Zeicatiah a thlummi kan ei ding tuk i, thlan chuak in riantuan a tlawm deuh cang caah asi. Chukcho kai, thilrit phurh, heh tiah nilin ah riantuan a um ti lo caah, kan taksa i a lutmi a thlummi dat hi an kang ti lo i, cucu kan ngandamnak caah tih a nung taktak. 

Cucaah, Zunthlum zawtnak kan ngeihlo nak hnga ding caah, Laimi nih hi atanglei bantuk in kan i ralrin a herh.

(1) Thantling atam tukmi "soft drink" (pepsi, mountain due, coke) phunphai paohpaoh hrial a herh
(2) Cini ei tuk lo ding asi
(3) Juice din tikah athlummi dat a tlawmmi thim ding
(4) Thau uar lo ding
(5) Thau ahcun pawng zorter ding
(6) Bawlungchuih, tlik, tennis le zeicang thlan a chuak khomi lentecelhnak tuah ding
(7) A thau tam tuk ei lo ding
(8) Sa tam tuk ei lo in, arti le anhringso le theihai tam deuh ei ding
(9) Juice le soft drink nakin tii din uar deuh ding
(10) Eidinmi tirawl le changreu phunphai ah athlummi dat a tlawmmi ral ding
(11) Zan ih lai ah a thlummi dat tammi hrial ding. Zeicatiah dinh ahcun a thlummi dat a kang kho ti lo.

--------------------------------------------------------
 Zohchihmi Ca

1. "Type 1 Diabetes" at www.myoclinic.org
2. "Diabetes" at wikipedia.org
3. "Diabetes" at www.diabetes.org
4. http://www.winonahealth.org/health-care-providers-and-services/specialty-care-services/diabetes-care/type-1-diabetes/

BLOG le Dothlennak

Vawlei ah thanchonak le dothlennak rang bik in a tuah khotu cu "pehtlaihnak" (communication) hi asi. Communication hi zeitluk in dah a biapit tiahcun Syria ram buainak hi 2011 in aa thawk i, Syria cozah nih mipi an hremnak hna le thahnak hna kong hi, minung pakhat nih cell phone in a thlahmi video thawng in vawlei pumpi nih Pre. Assad cianhnak kong an rak theih khawh ti asi.

Communication kan rak ngeih lo caah, Asia ram chungah Taliban khahmul pawl ukmi ram Afghanistan ram dah ti lo cu, Kawlram le North Korea hi, chan tiluan a dawi kho lo bikmi ram kan rak si. Cu theipar cu zeidah asi? Cozah nih mipi zeiti a kan timi zong, an thuh khawh peng. Ramleng ah a chuak kho lo.

Tahchunhnak ah, "1988 ah Kawlram ah mipi abik in college siangngakchia 3,00-10,000 kuakap cu ralkap cozah nih an thah hna" tiah an ti nain, hi tluk tam an rak thihmi hi, ramdangmi nih an rak thei tuk lo. Aruang cu "pehtlaihak" (communication) a um lo ruang ah a rak si.

Zeicatiah Kawl cozah nih Kawlram ah ramdangmi luh an thloh hna; TV le radio station an uk; internet cozawh lawng nih an ngeih; fax le telephone vialte an tlaih dih. Private cell phone a rak um lo. Cucaah Kawlram ah minung mah vialte a thimi kong hi ramdang nih an rak thei kho tuk lo. Hmanthlak le video hna in an rak hmu kho ti lo. Ramdang TV ah a rak lang kho tuk lo. Tlawmte lawng a rak lang kho. Cutluk cun Kawlram i 8888 Buainak hi, vawleicung midang nih an rak thei kho lo. Vawleicung nih an rak theih khawh lo tik ahcun, kan ram thlenning a rak fum taktak.

 

1988 Student Uprising (Yangon)

 Asinain June 4, 1989 kum i Tuluk ram buainak Communist cozah nih Tiananmen Square minung PLA ralkap nih meithal in an rak thahmi hna kha vawlei pumpi nih a thaizing ah an hmuh dih colh. Cu thil nih cun Tuluk kha vawlei pumpi ah a mual a rak photer colh. Ramkip nih Tuluk cozah mawhphurhnak an rak pek. An ram uknak aa hleng lo nain, ram thlennak (reform), human right le zalawnnak tam deuhpi an ram ah a chuak ti asi. Minung athimi cu 400-1000 kar an si lai ti asi. Kawlram nakin mithi an tlawm deuh ving nain, zeicadah vawlei pumpi nih an theih khawh deuh tiahcun, communication ah zalawnnak a um deuh caah le ramdang ah pehtlaihnak a rak that deuh caah asi.

Cucaah Global Village chan ahcun, "tlanglawng, tilawng, motor, vanlawng in pehtlainak nakin electronic in pehtlaihnak hi biapi deuh asi cang." Hi Global Village timi ruahnak zong hi, "electronic pehtlaihnak a ran tuknak le a thawn tuknak kong" hi a chim duhmia si.

June 4, 1989 Tiananmen Square buainak

 Nihin ni ah Tuluk te hna le Russia te hna nih an tih cemmi cu, hi electronic pehtlaihnak hi asi. Cucaah hi ram hna ah hin, internet hi cozah nih an rengh taktak. Private in duh poah in tuahmi a um kho rih lo. Vawleicung nawlngeitu uknak ram tam deuh ahcun, internet hi an tih cemmi "political tool" asi. Abik in aman pek a hau lo mi, atu i ka tialmi blog hi an tih khun. Zeicatiah editor zong aum lo i, man pek zong a hauh lo caah cozah nih an tih cemmi thil asi. Kum zabu 21 nak ahcun, ram thlennak ca ding ahcun Blog hi a biapi bik hriamnak pakhat ah atla cang. Cucaah Kawlram le ram sual deuhmi cheukhat ahcun blog hi hman khawh asi lo.

Laimi nih thil tampi kan theih khawhnak ding le kan ram ah, thlennak le dohlennak a um khawh chin lengmang nak ding caah cun, "Blog tampi kan ngeih le hman khawh aherh."

Cucaah tukum 2015 Kawlram Election ah, NLD an cahmi hi lung aa lawm tuk. Hi NLD hruaimi cozah nih hin, Kawlram hi sipuazi le politics ah i thleng taktak seh ti an duh ahcun, "internet" hi private nih a tam khawh chung tam in ngeihter khawh dingmi hi rian biapi pakhat asi. Inn kip nih internet ngeih khawh ding in tuah le website siseh, blog siseh duh paoh in zalawng tein mipi nih hman khawh ding hi, an i zuam hmasat a herh.

Electronic riantuannak a san ahcun Kawlram democracy hruainak zong a thangcho lai i, sipuazi le education zong electronic riantuannak nih a thanchoter hrimhrim lai timi cu, vawlei bengh i nganh khawh asi lo bantuk in, a dikmi asi.

Zeicatiah nihin ni vawlei zoh tikah, USA le EU pawl an riantuan ning le thanchonak bik cu "electronic riantuannak le pehtlaihnak" cung viar ah aa hngat cangmi asi. Terrist dohnak zongah hriamnam thabik cu hi electronic thilri hi asi ko. Ram khat le ram khat rang taktak in pehtlaihnak lam thabik le kham ahar bikmi cu "hi electronic pehtlaihnak" hi asi caah, hi thil a hmang khomi ram paoh ah, a lamkip in thanchonak a um. Cucu Kawlram cozah nih an theih ko nain, an tuah duhlomi thil asi. Zeicatiah an mah uknak le thawnnak "Power" kha, a rawk sual lai ti an phan caah asi.

Hi electronic riantuannak hi Newin cozah in Thanshwe cozah in Theinsein cozah tiang nih an tih rih. Atu NLD nih ah zeitluk in dah an on lai i, an khar ve te lai? Cu nih cun an dirhmun taktak hi a langhter te lai.

Cucaah a ra laimi kum 4-5 chung ah "NLD nih democracy an dirpi taktak maw? Dirpi taktak lo? Ahlan ralkap cozah bantuk in maw a kan hruai maw? Democracy taktak in dah a kan hruai?" timi zong, hi internet te hna zeitluk in dah zalawnnak an pek khawh timi cungah aa hngat te dingmi asi.

NLD hruaimi cozah hin, internet hna an uk peng i, Blog hna an phih rih ko ahcun, an nih zong USDP he tam an i hlat lo tinak a langhtertu thil asi ko lai. Cucaah NLD hi an chung muru taktak "freedom" taktak hna an dirpi maw? Zeidah an chungril taktak asi timi zong hi, hnu kum 4-5 zoh cio rih ding an si ko! Internet hna an tih tuk? Website le Blog hna an tih tuk rih ko ahcun, Democracy he cun an i hlat tuk rih timi a lang te ko lai!!


Chinchiah

1. Hmanthlak hi, atanglei ca chung in lakmi an si.
 "Info box collage for 8888 Uprising" by Source. Licensed under Fair use via Wikipedia - https://en.wikipedia.org/wiki/File:Info_box_collage_for_8888_Uprising.jpg#/media/File:Info_box_collage_for_8888_Uprising.jpg

2. Tiananmen Square Massacre June 4, 1989 from Bing.com

Vawleicung Man Fak Bikmi "Tangka Pia"

Ka fale he Westland Library ah kan leng i, umhar pheng ah tiah Makazine pakhat ka hei rel. Cuka i ca an tialmi ka hmuhmi nih ka khuaruah a ka harter.

Cucu zei dang asi lo. Orlando, Florida i, Heritage Auctions nih, 1792 i an rak sermi American cozah tangka pia khatte kha, Kevin Lipton timi pa nih, January 8, 2015 ah, $2,585,000 (million 2, ting 5 le thawng 85) in a cawk. Cu tangka piate million 3 deng in cawk cu khuaruahhar asi. Zei ca dah a tuah hnga? Chiah sawh chiah ding maw asi hnga? Amiak in museum ah piah ding hna dah asi hnga? 

Cu tangka pia te cu sui in an sermi zong asi lo, dar in an sermi asi. Ahnulei ah ah a cuangmi nu hmanthlak te nih a langhtermi cu Lady Liberty le ram note asimi USA a nunnak caah a biapi tukmi "Parent of Science and Industry" timi ca an i tial. Wreath timi "facang kual bantuk pangpar kual" chung ah 

tangka pia khat "One Cent" (Pia khat) aa tial. Wreath aleng lei ah "United States of America" timi aa tial. Cu vial lawng cu asi ko. Phundang asinak zong zeihmanh a um ti lo. 

Cu piakhat tlang te cu Robert Birch timi pa nih a pungsan a rak sermi asi i, nihin ni ah mah bantuk piakhat te hi, 10 tluk lawng vawleicung ah a um ti asi. Cu 10 lah atu i te hi, a tha bikmi le asi an ti. 

Mah hi hlan ah tangka piakhat, man fakbik an rak pekmi cu Lincoln muisam cuangmi tangka pia asi i, 1943 an chuahmi asi. 2010 ah $ 1,700,000 in an rak zuar. 

1792 kum chuahmi tangka pia

Ahnulei kap hmanthlak le catialmi hna

Laitlang kan rak um lio ah, "Tangka hlun man a ngei tuk" tiah an rak ti tawn i, heh tiah an rak kawl tawn. Ngun in an sermi deuh an rak si. Ziah ngun cu a tampi ko tung. Hinak lianlian zong atampi ko tung? Ziah cu zatzat in an cawk tawn hnga tiah ka rak ruat tawn. A ruang ka thei kho lo. 

Nihin ni ahcun ka fiang cang. Hi bantuk thil hlun pawl hi, Auctions ah an rak zuar tawn hna i, an mah kha an man a sun ruang ah si lo in, thil hlun le thil har taktak an si caah, an sunglawiter mi hna kha an si. 

Hakha Leimin Kilvengtu Ding "Vetiver Ramkung"

Vawleicung ramkip ah, vawlei minh ruang le tiilu, ruah le thli nih vawlei a ziah (erosion) ruangah, vawlei hi kum chiar in tons billion 20 tluk a zor lengmang ti a si. Hi vawlei ziahmi ruangah ah, innlo, lamsul, khua, certual, lo, leikuang le tlanpang cinthlaknak tam tuk hi kum chiar in a  rawk ti asi.

Nitlaklei ram le vawlei kong mifim thiam hna nih kan vawlei kilven ding ning hi, an cawn lengmang nain, vawlei ziah (soil erosion) hi tha tein an kham kho taktak lo. An puitlinh (awngmin) kho taktak lo. Cucaah vawlei ziahmi ruangah, vawlei rawhnak lawng silo in, sipuazi ca hrimhrim ah ram kip ah sunghbaunak tampi a chuak.

 Alumnak equator ram ah a  keumi "Vetiver ramkung" hi aman aa deng ngai tung in, vawleimin le vawlei ziahmi khamnak caah a tha bik asi lai tiah an ruah. Hi Vetiver ramkung hi hlanlio pi in India, Carribean ram hna le Fiji tikulh ram hna ah, vawlei kilvennak caah an rak hman cang timi kha, John Greenfield nih 1950 hnu deuh vak ah a rak theih hmasat.

Vawlei runvennak caah hitin tlangpang ah an cin

Vetiver hi phun tampi a um. Cu hnu cun ramkip ah duhsah tein an cin i, nihin ni ahcun Indonesia, Malaysia, Philippines le Australia hna ah an hneksak i, an tha taktak. Carribean tikulh ram hna zongah an cin hna. Vawlei amin hnikmi zawn i an cin tik zongah, hi ram nih vawlei a ven i, min lo in a tuah khawh ti asi. Hmunhma a bi i tlang a tamnak Hong Kong khua hna zongah, fingtlang runvennak caah tampi an cin i, vawlei minh tam taktak a kham khawh ti asi.

Vetiver ramkung hi, Hakha khua a minmi caah le Lairam i ka dang a minmi ca zong ah a tha taktak dingmi asi. Hmun chengmi paoh ah cin thluahmah ding asi. Australia um Laimi zong nih hi ramkung hi Hakha khua ah an phurh ti kan theih caah lunglawmh awk ngaingai asi. Lairam abik in Hakha khua le Rungtlang hrawng a minmi caah a tha taktak lai tiah ruahchannak a um. Gangaw lam minmi, Falam le Thantlang lam minmi hmunhma zong ah tampi cin khawh ahcun a tha tuk ding asi. Pumpak dumhau le innlo fehnak ca zongah kan cin a herh.

Vetiver hram a thuh ning

Vetiver ramkung hi pe 3-4 tiang a sang kho i, a hram cu 5-7 tiang a thuk kho. Ahram hi vawlei chung ah thuk taktak a pil pin ah, ava darh i vawlei kha ava tuam. Ping tein an cin tikah ahcun, vawlei chung ah an hram kha sur tah in an i tak i, vawlei kha a senghter dih hna. Vawlei kha a tuam caah a min kho ti lo. Hi ramkung hi, nilin zong a ing kho i, ram a car ngai nak hmun zongah a nung kho mi asi. Tii tampi toih a haumi asi lo. An cinka in thla (6) chung ah hram biatak tein a thla i, vawlei a kilven khawh manh caah, vawlei ziahmi runvennak caah khuaruahhar in a thami ramkung asi.

Vawlei chungah a hram hi tin a va karh

Cucaah Lairam zongah hi ram hi tampi cin ah a tha ding asi. Tiva kam, lamkam, khualak aminmi le a chen deuhnak paoh ah cin ding asi.

Asinain Lairam i cin tik ah, Lairam a rak um ciami ramkung a hrawk tuk sual lai maw? Kan lo le dumhau hna a hrawk dih sual lai maw? timi cu hlathlai peng ahau ve. Ningcang tein cin le zohkhenh zong a herh kho men.

Laim kan pawinak pakhat cu thingkung, burbuk le ramkung kan rem lo. Kan vawlei hi thiang hirhiar tein kan thlawh dih. Hi thil nih hin kan khuaram a rocarter lawng silo in kan vawlei ziah ning a fahter tuk. Vawlei cimh zong a fawiter khun. Vawlei a vengtu taktak cu thingkung, ramkung le burbuk hna anr ak si i, hi hna hi kan rem hna le dawt hna aherh taktak.

Vetiver ramkung hna cin tikah, a kung a sang ngai te lai i, Laimi nih kan rem dingmi a biapi tuk. Culo ahcun kan khuaram hi an min lengmang ko rih lai!!

Hakha Town Plan An Suai Tharmi Hmanthlak

Hakha khualipi cu July 31, 2015 ah fak tuk in a cimh tikah, Hakha mipi lawng siloin Lairam mipi, cozah uktu hna le ramdang um Laimi dihlak kan ngaih a chia. Kan lung a tha lo. 

Khua hi 65% tluk cu aa rawk ko lai tiah ka ruat. MP Hung Ngai cozah le Kawlram Thein Sein cozah hruainak le Lairam mifim thiammi hna le upate tampi zuamnak thawng in, Hakha Town Plan cu an suai cuahmah cang i, ngaihchiatnak ton lio ah, lunglawmhnak ngaingai asi. 

"Hakha khuahlun hi hmunhma a rem ko nain, a kah tuk caaah le hmunhma fekfuan asi lo caah, chuahtak a hau i, khuathar hmunhma thar ah Hakha khualipi thial a hau" tiah ka aupi lengmangmi. Cu ka aupi lio zong ah, Falam Lam le Thantlang Lam le Hakha Hniarlawn karlak hi hmunhma a rem cem tiah ka ti tawnmi asi. 

Lairam cozah upate zong nih Hakha aa rawh tik ah, khuathar tlak ding in Town Plan an ser tik zongah, cu hmunhma cu an sawh ve thiamthiam timi ka hmuh tikah, kan ruahmi aa khat i, lung aa lawm khun. Atu cozah nih Hakha Khuathar Town Plan an sernak hi, vawlei a fehnak hmunhma bik asi caah, Hakha khua pawng hrawnghrang ahcun hmunhma a fehfuan biknak hmun asi. 

Hi tining tein khua an sersiam khawh le an tlak khawh ahcun Hakha khua hi khua dawh taktak le khuanuam taktak asi te lai. Kawlram ah khua dawh bik pakhat ah a tla kho ve te dingmi asi. 

Cucaah hi khuathar Town Plan suai tikah, Laimi lungfim tein um a herh. Mah pumpak ca a miaknak ruat lo in, Hakha khua hi zeitluk in dah aa dawh khawh lai? Zeitluk in dah lam a kauh khawh lai le a phei khawh lai? Zeitluk in dah khualak chawhvah hi a nuamh khawh te lai? timi ruat in, khua sersiamnak ah Hakha khuanu khuapa dihlak ah, khuaram dawtnak thinlung ngeih bu tein innlo khuar a herh.

Atanglei map hna hi, Hakha khua nih an chuahmi "Sipin Map" an si. An suaining hi a tha ngainbgai i, lung aa lawm tuk. Hakha khuakam tiva luan ning, lamsul kal ding ning, inn sak ding ning, siangin hmun, biakinn hmun, cozah zunghmun University le collge ca tiang in aphunphun an hual chungmi zoh tikah, lung a tling tuk hringhran. 

Cozah nih atu an suaining tein ataktak ah innlo an sa kho lo sual lai timi phan a um ngaingai. Atu cozah nih New Hakha Town Plan an suai ning tein, lam an cawh khawh le khua an ser khawh ahcun, Hakha khua cu khua dawh le khua tha ngaingai asi te ding asi. 

Hmanthlak-1

Hihi Hakha khuapi chung le khuakam i tiiva tii an luanning piahnak pung asi.

Hmanthlak-2

Hi hmanthlak hi Hakha khuapi chung i, tiluannak tilam an sermi hna an umnak le an piahmi pung asi. 

Hmanthlak-3 

Hakha khuapi thar i, vawlei minhlonak ding caah, khamnak vampang tuah a herhnak ding hmunhma hna an langhternak pung asi.

Hmanthlak-4

Atanglei hi, tidong lianmi (yepun) ser a herhnak hmunhma an piahnak asi. 

Hmanthlak-5

Atanglei hi Hakha khuapi chungah inn sakter lo nak ding hmunhma pawl an piahnak hmanthlak asi. A chen ruang ah maw, vawlei a feh lo ruang ah maw, thil dang tampi ruangah sak lo ding in an tinak hmun an si.

Hmanthlak-6

Atanglei hi Hakha khuapi khuathar tlak dingmi area an piahnak hmanthlak asi. A zapite acre 520 ding asi. 

                                               Hmanthlak-7

Atanglei hmanthlak hi Hakha khua khuathar an tlaknak ding hmunhma le area an piahnak hmanthlak asi. Ahrinnak hi Hakha-Falam lampi lei asi i, adumnak lei hi Hakha-Thantlang Lampi lei asi. Atu Falam-Thantlang Lamtonak khi Hakha Khualipi Thar i lam tonnak bik hmun asi te lai. Atu Hakha khuathar hi, Hakha khua a lainak bik hmun asi te lai i, inn hmun vantong in a man a sang te lai.

Hakha khuathar tlanghrawn ka khi cu, inn dawt 100 sak hmanh ah, vawlei a fehnak ding hmun asi caah, mirum milian nih cun inn hmun cawk le inn thatha sak colh ding asi.

Hmanthlak-8

Hakha Khuapi thar tlak tikah, sang le innlo zeitindah kan then lai i kan sersiam lai timi piahnak hmanthlak asi. Ramdang bantuk tein inn artlang tein sak ding asi caah, aa dawh ngaingai te dingmi asi. Europe le America inn le lo a lo te dingmi asi. Hi tining tein an sak khawh ahcun, khua dawh le khua nuam taktak asi te lai. 

Hmanthlak-9

Hakha khualipi a thar in ser ding ningcang kong an langhternak hmanthlak asi. Cozah zung, sianginn, sizung, biakinn, pangpardum tibantuk pawl vialte dawh te le rem tein ser ding tiah timhlamhnak an ngei. Hi Town Plan hi a tha i, aa dawh tuk hringhran. Asuaitu Chin State cozah le nawlngeitu hna le hi hmanthlak suaitu engineer cungah lung aa lawm ngaingai. 

Hi tining tein Hakha khualipi hi, aa sersiam khawhnak hnga, Hakha khuanu khuapa hna zong nih, nawl ngaih a biapi. Cozah nawlngaih bu tein, khua sersiamnak ah tel cio ding hi, thil tha bik ding asi. Cozah Town Plan ah mipi nih ruahnak chuah ve le a tha deuh chin lengmang in, Hakha khua sersiam zuam cio 

ding asi. 

Acunglei hmanthlak bantuk tein, Hakha khualipi hi an sersiam khawh ahcun, Hakha cu Aizawl nakin aa dawh deuh lai i, a that zong a tha deuh lai i, a numah zong a nuam deuh te lai. 

Laimi le Kan LEI

"Lei" tiah ka ti tikah, kan kaa chung ah a ummi kan "lei" hi ka chim duhmi asi. Mirang nih "tongue" an ti.

Lei nih hin, tuanvo lianbik a tuanmi rian pahnih a um.

1. Pakhatnak cu thawtnam theihnak asi. Lei cu thil a thawknak (athum, a-al, athak, akha, a thur, akik, alum, asa tibantuk) a theitu asi. Lei um lo ahcun hi vialte hi kan thei hnga lo i, zei kan eimi hmanh thawtnak kan thei hnga lo. Cucu lei nih tuanvo lianbik pakhat a lakmi asi.

2. Lei nih pahnihnak tuanvo a lakmi cu, "holh le awchuah" asi. Dang, hmur zong an biapit tuk bu ah, holh ahcun "lei" hi a biapi tuk. Lei a cawlcangh ning hawih in, aw dawh le dawh lo hi an chuak. Lei a cawlcangh ning hawih in, minung kan aw hi, aa ngerhnguai ve. Lei chiah ning le cawlcangh ning hawih in aw hi an i thleng kho i, an i dang kho. Lei um lo ahcun aw hi a niam le sang, a kua le kualo, aw-nem le aw-ro a um kho hnga lo. Cucaah holhnak ah "lei" hi a biapi taktakmi thil asi.

Kawlram ka um lio ah, Kawlram miphun kip he kan i lawm. Kawl, Kachin, Kaya, Mon, Rakhine, Shan, Lahu, Lisu, Tuluk, Kala le Naka timi he kan rak i kawm hna. Laiholh an ka hal i, ka rak chimh tawn hna. Kei zong nih an holh ka rak cawn ve tawn.

An holh an ka chimh tikah zaa zah zaa cun dik tein ka chim thiam tawn lo nain, atam deuh cu naih ngai in ka rak chim khawh peng. Asinain Lai holh ka chimh tik hna ah, a aw an chuah kho bak lo. An aw a pai lawng silo in, an lei a cawlcang kho lo. Lai holh an chim tikah, an aat lawng si lo in, an lei le dang a si kho bak lo.

USA ah ka than. Mirang, Minak le Spanish le miphun dang kan ton ballo mi Korea, Philippino, Thailand, Vietnam, Laosian le miphun dang tamtuk kan ton hna. Abik in Mirang kan ton khun hna. Lai holh kan chimh tik hna ah. a aw an chuah kho bak lo. Korea le Asian dang nih cun an chuah khawh deuh. Mirang le Minak nih cun an ti kho bak lo.

Laimi tu cu abuaktlak in Kawl holh, Mizo holh, Mirang holh hi kan chim khawh ngai. Kan aw a pai hmanh ah, theih khawh ding in kan chuah khawh peng. Upa kan si hnu zongah Kawl holh le Mirang holh hna hi kan holh kho ngai ko. A aw kan chuah khawh ngai.

Asinain Kawl, Kala, Minak le Mirang upa asi cangmi han nih Lai holh hi aw an chuah kho bak lo.

Cu thil sining ka ruah lengmang ah, Laimi hi kan "lei le dang" a rak tha taktak tiah ka ruah. Miphunpi asimi Mirang, Minak, Spanish, Tuluk, Kala le Kawl nak in a let tam tuk in kan "lei" hi a rak tha deuh timi kha, USA ka phak hnu ah ka theih fianmi asi. Cucaah Pathian nih Lai miphun hi, phun dang tein a rak kan ser ko. Phun dang tein "laksawng le thluachuah" a kan pek ko timi ka hmuh. Kan "lei" hi, miphun dang "lei" nih a tluk bak lo.

"Nihin ni vawleicung miphun kip ka hmuh tonmi hna chung ah, Laimi hi "lei" a tha bik kan si"  tiah ka ruah. Lairam pawng ummi kan miphun hawi asimi, "Mizo le Manipur le Naga miphun nakin Laimi kan "lei" hi a tha deuh timi ka hmuh. Cucu ka khuaruah a har ngaingaimi asi.

Zeiruang ah dah Laimi hi hi tluk in kan "lei" a that hnga timi ka ruat than. Chin timi miphun chung zongah, Tiddim, Asho, Cho timi miphun tengnge hna nakin, Lai aa timi miphun hi kan lei a tha deuh khun. Tahchunhnak ah, Tiddim hna khi "ar" timi le zeidang bia tete an lei nih a aw a chuah khawh lomi tampi a um. Cucaah Laimi kan "lei" hi a tha khun i, zeiruang dah a that khun hnga timi cu a ruang ka thei kho lo.

Laimi pakhat nih a timi cu "lung le thing kar ah a luangmi tlangcung kokek tii kan din ruang ah asi" a ti. Cucu si dawh asi lem lo. Zeicatiah vawleicung mi vialte hi, hlan ah lung le thing karlak luangmi tii a ding ciomi an si ko hna. Nihin ni zongah tii an thianh caah a si ko. Lung le thing kar luang tii an ding peng ko hna. Dur chung i aa rawn zongah lung le thing kar tii thiamthiam an si. Cucaah tii le lei hi pehtlaihnak ngeih dawh an si lo.

Kei ka ruahmi cu, "Pathian nih phun dang tein a kan ser ve ko. Miphun dang nih an ngeihlomi lei tha te a kan ser piak" tiah ka ruah. Kan cikor in, pipu chan in "lei" tha te a kan pek ko. "Vahla thlirh" an rak hman lio ah, an aw a rak that khawh ning le duh a rak nun khawh ning te hna zong, zoh tik ah, pipu chan in kan cikor hrimhrim in "lei" tha mi miphun kan si.

Kan "lei" a that caah, Mizo hla, Kawl hla, Mirang hla zong Laimi mino nih fawi tuk in duhpaoh in an sak khawhnak zong asi. An no ruang lawng ah silo in an lei nih a cawn aa fawih caah asi. Upa zong nih kan sak khawh ngaingai ko hna.

Cucaah abuaktlak in tuak tikah, "Vawleicung pumpi ah Laimi hi lei tha bik miphun pakhat kan si" tiah ka ruah. Thil cawn zong kan i rak i fawih tuk. Cucu kan "lei" a that caah asi. Miphun dang he epchun tikah, thil thiam le thil cawn kan i foih deuh ngaingai.

USA ka phak hnu ah, Mirang tampi he kan i kom. Cu hnu in Lai-lei a that hi ka fiang khun. Mirang ka hawi le nih, Lai biaholh hi an ka hal tawn. Minung min, thil min zong an ka hal tawn. Laimi cu, Mirang min le Mirang biafang zei bantuk min asi zongah auh le theih kan i foih ngai. An aw zong kan chuah khawh ngaingai. Mirang he kan i komh hnu in, Mirang he epchun tikah, Mirang miphun nakin Lai miphun hi kan "lei" a let tam tuk in a tha deuh timi ka hmuh.

Tahchunhnak ah, Mirang nih a tanglei Laimi le biafang phun hi, "a aw" an chuah kho bak lo. Upa ngakchia thlulo in an chuah kho lo. Atanglei cafang fonh phun hi pakhat hmanh an "lei" nih a chuah kho lo.

"Tl, Ti, Thi, Aw, Chaw, Cha, Ua, Ng"

Tahchunhnak ah atanglei min le biafang hna hi zeiti hmanh in an lei nih aw a chuah kho lo. An lei aa mer kho lo.

1. Tlang hi an chim tik le tial tik zong ah, "Klang" (Ka-lang) an ti.

2. Tluang hi "Ta-luang" asilole "Tha-luang" ti bak in aw an chuah.

3. Ngun hi cu an chuah kho lo lawlaw. "Kun" "noon" "ka-ngun" tibak in an chuah. An lei le dang ah zei ti hmanh in a aw a chuak kho lo.

4. Cung "hi zeiti chimh zong ah an chuah kho lo. "Kang" an ti peng.

5. "Aw" aa fonhmi thil min paoh an chim kho lo. Bawi, Cawi, Mawi, Mawng, Awi ti phun hi, an chuah kho bak lo. Tahchunhnak ah Bawi, Cawi, Mawi, Mawng, Awi, ti pawl hi a ti an ti kho lo. A aw an chuah tikah, "Bawi" cu "Ba-ui" tiah an ti. Cawi cu "Kha-ui" an ti. Zei kan chimh hna zongah a ngah lo. Mawi cu "Ma-ui" an ti. "Awi" zong hi awchuah an i harh tuk.

6. "Ua" phun fonhmi biafang zong aw an chuah kho lo. "Rual" tibantuk hi, "Ra-ul" ti in aw an chuah. Cun "Duh" timi zong "Dah" tiah an chuah. "Doo" ti phun zong in an chuah kho tuk lo.

7. "Ti" phun zong hi an chim kho lo. Tahchunhnak ah, "Tial Hu" timi "Tri-al hoo" ti phun in aw an chuah. A theih a har ngaite.

8. Thlan-tlang timi hna hi an chuah kho bak lo. Cucaah The Chin Hills Vol-1&2 cauk tialtu Bertram S. Carey le H.N. Tuck zong nih ca an rak tial tikah, Thlan-tlang cu "Klang Klang" ti bak in an rak tial. "Tlang" timi paoh cu, "Klang" an rak ti. "Th" in fonhmi min paoh cu, "T" lawng in an rak tial khawh. An hna zong nih a rak thei kho lo.

9. "Thi" in aa fonhmi zong an chim thiam lo. Tahchunhnak, "Thiang, thianh, tthiang" ti phun hi, aw an chuah kho lo.

Hi acunglei cu Minung min lawng asi caah a fawi bik an si nain, hi hmanh hi aw an chuah khawh hna lo caah, Lai holh taktak aw chuah hi an lei ah an i harh taktak ko.

Mirang lawng si lo in, Kala le Kawl le Minak zong nih Lai holh hi an rak i harh taktak. Mizo hmanh nih an i harh ngaingai.

Cucaah Laimi hi miphun fate hmanh si u sih law, Pathian nih sullam ngei le man ngei taktak in a rak kan sermi miphun kan si. Sinak tling khitkhet te ngei in a rak sermi le thluachuah sang taktak pekmi miphun kan si. Laimi nih "LEI" tha taktak kan rak i ngeihmi hi, kan miphun dihlak nih, i lawmh awk le lunghmuih awk ngaingai thil pakhat asi.

Panadol Fahtheihlo Sii

Malaysia in USA a rak phanmi Laimi tampi an zawt tikah, an din cemmi sii pakhat cu "Panadol" sii asi. Cucu an i theih taktak. An din tikah a ngaih zong an i ngaih i, a dam zong an dam khun. Ahmangmi zong nih a tha tuk an ti i, a pek zong an ka pek ve tawn. Keimah caah cun a that le that lo a ruah awk ka thei theng lem lo. Fahtheihlonak sii mum dang bantuk in ka hei ruah ko.

Malaysia in US a rak phanmi Laimi nih, Panadol a thatnak kong an ka chimh lengmang. Mah cu sii cu Malay chuak maw asi hnga? Thailand maw asi hnga? India dah? timi ka ruat theu tawn. Hi sii hi, din tikah tihphan awk hna a um hnga maw? Doctor peklomi sii asi tikah tih awk a um hnga maw timi ka ruat tawn.

Minung hi mi zei kan si hmanh ah, "lunghrin le hnabeisei" ngeih a hmangmi saram pakhat kan si. Cucaah minung hi psycho in dam le zawt khawh ngai asi. Cucaah, "Panadol a tha tuk an timi sii phun hi USA ah amah sii phun hi  aum ve hnga maw" ti ka ruat tawn. A um ve ko ahcun Panadol theng ding lo in, Panadol he aa lomi sii zong cu din khawh asi ko hnga lo maw timi ruah awk aum caah, hi ca hi careltu caah bawmtu asi theu lai timi ruahchannak he ka tial.

Panadol phun khat

Hi sii kong ah theihtlei asimi cu atanglei bantuk in asi:

1. Sii min----------Panadol Advance 500 mg Tablets
2. Achung ummi sii----------Simun pakhat ah Paracetamol 500.0 mg aa tel
3. Sii muisam an serning----asii mu cu tuammi asi. Khatlei kap ah "P" timi a pummi chung ah aa tial; khatlei kap ah aa rinmi aum.

4. Hmannak

Panadol Advance 500 mg simum hi 'analgesic' le antipyretic timi fahtheihlonak sii phun an si. Taksa ah fahnak fak ngai um tikah, fah-chawnnak thlawpnak ah an hman. Tahchunhnak ah, lufah, taulukhirh (migraine), luruh-tam lufah, hafah, kengfah, khupngalfah, thahri le titsafah, hrawmfah, taklinh zornak, ruhphin-fah, tohkuai phun asimi cumpi-khuasih-khuh le tlangrai lufah tibantuk caah an hman. Nuphungtheih nganfah ca zongah an hman ngaimi asi. "Analgesin" sii phun khat a si ko.

5. Hmanning

Panadol hi, kaa lawng in dinmi sii asi. Doctor chimning din ding asi. Abuaktlak in cun hitin hman khawh asi tiah an ti.

Upa---Voi khat din ah mum 2 in nikhat ah voi 4 din khawh asi. Voi 4 cung din lo ding. A fah a zor lo ruang ah a hlei in din chap le caan naih deuh in din lo ding asi.

Ngakchia---Kum 6-12 kar. Mum cheu in mum khat tiang nikhat ah voi 4 dinter khawh asi. Ngakchai kum 6 tang cu pek lo ding asi. Hi sii ngakchia cu ni 3 cung pek lo ding asi.

6. Hmanlo Ding

Paracetamol le amah bantuk sii aa ziaklomi nih hman lo ding. Sii ziak lo hi, tih a nung ngaingaimi asi caah, din tikah ah ziak le ziak lo tha tein ngiat a herh.

7. Ralrin Ding

Paracetamol a ding cuahmah mi nih din lo ding. Ahlei in din lo ding. Zuu he din lo ding. An lufah a dam deuh hlei peng lo ahcun doctor piah ding. Painkiller timi sii a dingmi paoh nih cun, hi si din hlan ah doctor ruahnak hal hmasat ding. Ngakchia phaklonak ah chiah ding. A fah peng ko ahcun doctor piah hrimhrim ding

8. Theih Ding

Panadol sii tam tuk din sual ahcun a rannak in sibawi sin ah kal ding. Sau tuk rauh sual ahcun "fak pi'n thin a rawhter khwh caah asi." Panadol he aa lomi, Paracetamol 10gm din sual ahcun, upa zong an thin a hrawh khawh hna. Hman tein din ahcun nu naupawi caah chiatnak tam tuk a chuak lem lo nain, tam tuk din sual ahcun paw chung ummi nau caah chiatnak a chuahter khawh.

9. Aphunphun

Panadol hi phun tampi a um. A dur, a dar, ahang in an chuahmi ti in aphunphun a um. Cucaah ahmangtu nih cawk tikah ralring deuh in zeicadah an sermi asi timi hawih in cawk le din ah a tha ding asi. Kum le pawng rihzan ning hawih in ding thiam zong aherh.

Nuphung theih lio hmanmi Panadol

Donghnak

Hi ca ah hin mi zaw nih si din ningcang tial duhmi asi lo. Panadol kong abuaktlak in tialmi asi. Sibawi te ti ning in din le hman ah a tha bik. Kawl nih, "Tan yin see, lun yin bee" (A zaceu din ahcun sii, a luan ahcun ral) an ti bantuk in, mah nih hman zia thiam a biapi bik.

Sangau Khua (Sangau Village)

Sangau khua cu tlangpar ah a ummi khua dawh ngaingai khua pakhat asi. 1970 kuakap ahcun khuate fate a rak si nain, nihin ni ahcun Mizoram Ramkulh khua vialte lakah, a thangcho cuahmahmi le a than a rang bikmi khua pakhat asi ve cang. Hi hnu kum 20 kuakap ahcun khuapi (city) dirhmun a phan kho te dingmi khua pakhat asi.

Sangau Khualai 

 Umnak

Sangau khua hi, India ram nichuah thlanglei ramkulh asimi Mizoram State ah a um. Lawntlai District nichuah chaklei hriang bik ah, a ummi khua pakhat asi. India-Burma ramri ah a luangmi Tipi in nitlaklei, Tipi le Saisihva aa tonak in Km 14 (lamhlun in) tluk hlatnak ah a um. Sangau in Burma ramlei kal ahcun Buntlang le Thau khua pal hnu ah, Thantlang leiah kal khawh asi.

Sangau in nichuahlei ah Pangkhua a um; nitlaklei ah Vanlamphai; thlanglei ah Thaltlang le Nitlakthlanglei ah Ceural khua an um. Sangau khua cu, Mizoram tlang sang bik Phawngpi (Phawngpui) Tlang in chaklei ah a um i, Lungceh Tlang in a thlanglei Sangau Tlangthluan cungah a ummi asi.

Sangau Sang pakhat (Photo: Sui Awr)

Vawlei Muihmai

Mizoram tlang sangbik Phawngpui Tlang he aa pehmi Sangau Tlangthluan cungah a um. Sangau Tlangthluan (Sagau mountain range) hi tlangthluan a rem ngaimi asi. Thau lei in zoh ahcun pheiphah tha ngai in a lang. A dawh zong aa dawh tuk fawn. Sangau hi, tlang sangmi pahnih Phawngpi Tlang le Lungceh Tlang karlak alaiva nawn ah a um. Phawngpi hi Mizos nih cun Phawngpui an ti caah, hi ca zong ah hin, duh paoh in tial khawh asi.

Phawngpui Tlang hi, Mizoram tlang sang bik asi i meter 2,157 a sang. Hi tlanghluan hi a sau ngai i chaklei in thlanglei donghnak tiang Km 14 tluk a sau. Asannak bik hmun in, tlang hi chaklei lei le thlanglei ah an niam ziahmah.

Asannak bik in, chaklei duhsah tein a hung niam ziahmah i, minthangmi Farpak rawn ah a hung chuak; Thaltlang chak deuh vakah ah tanphei ngai in tlanghrawn tha ngai in aa ser. Tlang cungah rawn dawh ngai Farpak rawn aum. Cuka cun tlang cu a van tla duak i, khuathar tlakmi Sentetfiang khua ah a chuak.

Phawngpi Tlang (Sangau in thlakmi; photo: Pu Sui-awr)

Farpak rawn lonh hnu ah, nichuahlei ah tlang cu ava niam ziahmah i, Thaltlang ah tlanghrawn phah tawite a hei siam i, cucun Tipi ah a va tla colh. Sentetfiang khua in Sangau khua Palik Station tiang bo niam tete in as ser i, Sangau khua Muallai rawn a phak tikah a niamnak bik hmun ah a va cang. Cuka zawn ahcun an certual zong aum. Muallai zawn cu Sangau khua ahlunhlainak bik le dawr tamnbik umnak hmun asi.

Muallai zawn in, chaklei ah tlang cu cheng ngai le sang ngai in a bo than. Cuka a sannak cem zawn ah, Ralkap Sakhan a um. Cu Ralkap Sakhan zawn in tlang cu duhsah tein a niam ziahmah than i bo fa nawn tete in an um. Cuticun a va kal ziahmah i, Lungceh Tlang kehram ah a va niam than. Cuka zawn ahcun Vanlaiphai kalnak lam hlun le lamthar aa then. Cuka zawn cun Lungceh Tlang ah a va sang than i, cuka cun Muallianpui khuapawng ummi Lungleng Tlang ah a va chuak than.

Sangau hi rili in pe 5,500 tluk hrawng a sannak ah um dawh asi (fiang tein ka thei kho lo).  Nichuahlei ahcun a rak cheng thluahmah i Tipi ah a tla. Nitlak lei ahcun duhsah deuh in a tum ziahmah i Ceuva timi ah a niamnak bik asi. Burma ram Thau khua he hin rili in an san hi aa can hrawnghrang an si i, ralkah tein an um.

Thau khuahlun in thlakmi Phawngpi Tlang (Photo: No Thawng)

Khuacaaan

Tlangpar ah a um caah thli a pang. Faruahthawh hran lio ahcun thli a fak ngaingai tawn. Tlang sannak ah a um caah khua a lin tuk lo i, khua a dai ngai. Thlihir a tam. Tlangsangmi pahnih-Phawngpui le Lungceh Tlang-karlak ah a um caah a khuacaan a nuam. Khuasik tlakka le thal chuakka hi a nuamh bik lio caan asi i, cu lio caan cu tourist tlawn a rem bik lio caan asi. Tlangpar ah a um caah tii a har ngai nain, Phawngpi tlang in an lakmi tii hi duhdim ngai in an hmang kho rih.

Thingram

Sangau ram hi, tualram asi i, thinghnah a tlawngmi thingram an kheu. A niam deuhnak hmun ah, tihthing ca a thami tthil, fahia, laithing le kuhthing an keu. Tualram thing asimi thanvong atam ngaingai. Tualram asi caah an ram ah mau tampi a keu. Thalteh le adang thing nenno deuh lawngte a keu. An ram hi a phawng ngai. Atu chan ahcun Forestry Department nih farkung le zeidang thing zong khuapawng ah an cin caah an ram hi, a hninghno ngaingai cang.

Phawngpui Tlang le Lungceh Tlang kuakap ah chawkhlei zong an um. Man sungmi thingkawp zong an keu nain an tlawm. Tipi naihniam ahcun mau tampi an keu. Lo ah an vah caah, tu chan ahcun a tlawm ngai cang. Tiva kam ah zuang, chengcher, hriang le zeidang ca i, hluah in ah awk a thami thing tam ngaite an keu. Thing ah ding a tlawm caah, inn saknak caah thing a tlawm ngai cang.

Hnahcang a tam caah mehhang tam ngaite a chuak. Tialbawp zong tam ngaite aum. Hlan ahcun zawngtah kung a tam ngai nain, an hau dih cang caah ramtang ah zawngtah a um ti lo. Inn ah sipuazi ca in an cihmi tam ngaite a um. Hmunkip ka kipah khuahlu le siarsen thingkung hna an keu.

Saram

Minung an chah nain, ramsa an humhim ngai caah ramsa a tam ngai rih. An ram ah ngengpi, sazuk, sakhi, saza, sakuh, ngal, vom, cakei, sathar, saphu, saihrem le adag sachiava phun tam ngai a um. Ceural le Sangau ramri Ceuva dawng ah cozah nih an hualmi saram hual a um i, cuka ahcun Mizoram ramsa an tling. Mizoram ummi va phun kip an tling.

Minthangmi va hna cu vapual, vanvuk, vakok, vavu, varit, artau, vahui, tlenglung, tuklo, vangi, valah le adang tualram le zolo ummi va phunkip an tling. 1980 kuakap ah cu saram hual pawng ahcun fung an rak hmuh i an rak kah. Nihin ni ah fung zong a um kho men ti asi.

Tlang a sang caah, tiva an hme. Tipi dah ti lo ahcun nga tlaih ding a har ngaingai. Cangai le ngaikung tuktak lawng tiva fatete ah an um.

Cinthlak

Sangau hi hmunhma a sang ngaingai nain, Phawngpui Tlang in tii tha tein an lak le an hmuh khawh caah, tii zong duh dim ngai tein a hmang kho dingmi khua an si. Tlangbo cungah a um nain, an vawlei a that ngai caah, cinthlaknak zong a rem ngaingai. Eidin zong tam ngaite a chuak thiamthiam.

Leikuang a tlawm i, tlanglo tu hi a tam deuh. Dumhau tuah in aa cawmmi zong tam ngai an um cang. Facang, fangvui, bete, behrum, bahra, kawhra, thing-bahra, aa-lu hna hi tam bik an cin. Vawlei a van pah caah, antam phunkip a tha duh ngaingai. Daidim, piat, lubuk, tamnem, tampawl, caleri le adang anhringso tam ngai a chuak. An ram nih an i zaat ding tirawl a chuah lem lo caah, India ramchung in an rak phurhmi eidin bochan in nun deuh asi.

Hmailei Sangau

Sangau hi Lawngtlai District ahcun khua lian bik le a thangcho bikmi khua pakhat asi. Cozah lei tanpinak zong atam i, an khua ah tangka aa chawk ngaingai. Block Head Quarter khua pakhat asi i, nifatin tangka lut hi a tlawm ti lo. Khua chung ah tangka aa chawh ngai caaah, apawngkam khua hna nih, tukmatak zuar in Sangau hi pawcawmnak ah an hmannak khua pakhat asi cang.

Sangau Bial (block) ah Sangau rel chin in khua (18) an um: Sangau (Nichuahlei le Nitlaklei), Pangkhua, Thaltlang, Pangrang, Ceural, Lungtian, Vatek, Vatekkai, Rawlbuk, Lungpher, Siacangkawn, Bualphir, Archuag, Tialdonglung, Vombuk, Lungzarhtum, Sentetfiang le Fungkah hna an si.

Anaibikmi khuapi hna cu, Hnahthial le Saiha an si. Sangau in KM 13 tluk a hlatnak ah khua dawh ngaingai Vanlaiphai khua aum. Cucu Lunglei District ummi khua asi. Vanlaiphai le Sangau hi hlan ahcun aa tia bakte an si i, nihin ni ahcun Sangau nih a tei tuk cang.

Sangau khua hi 1993 ah a hnu bik ka phanh asi. Cu lio ahcun, Vanlaiphai Veng, Ceural Veng, Bawi Veng tibantuk in sang 5-6 tluk ah an rak i then. Atawinak cun Nichuaklei le Nitlaklei Sangau tiah an then.

Sangau le Tipi karlak ah ramri khua a simi, Pangkhua a um. Sangau le Pangkhua hi KM 5 tluk aa hlat. Sangau-Pangkhua karlak hi, lam a tha, hmunhma a rem ngai caah, hi hnu kum 50 kuakap ahcun khua aa peh te dingmi an si.

Cun Sangau le Thaltlang karlak ah Sentetfiang khuathar an tlak chap. Kawlram mipem tampi an umnak khua asi i, Burma khua ti tluk asi an ti. Hmailei kum 10 ahcun Sangau le Sentetfiang khua hi aa tlai lai. Cucaah hi hnu kum 50 kuakap ahcun Sangau-Pangkhua-Sentetfiang hna hi an i tlai kho i, khua pakhat ah aa chuah khomi an si. Khi tik ahcun Sangau khua cu khuapi ngaingai asimi "hmunpi" (urban city) ah aa chuah te kho men.

Sentetfiang khuathar 

Milu le Inn

Wikimediamap.org i an tialnak ah, India cozah milurelnak cazin ning in, Nichuahlei Sangau (Eest Sangau) ah minung 2,590 (2011) ah an um i, minu 1,299 le mipa 1,291 an um. Inn 488 an um; Nitlaklei Sangau (West Sangau) ah minung 1,272 an um i, minu 636 le mipa 636 an um; an i zat bak asi; inn 239 a um.

Hi cazin ning in zoh tikah, 2011 ah Sangau ah inn 727 a um i, minung an zapite 4,862 an um tinak asi. Thantlang khua zat dengmang an si cang (Wikimediamap.org nih a tialmi hi, zeitluk in dah a dik timi cu, catialtu nih ka thei kho lo).

2015 ahcun Sangau ah inn 1,000 a um cang. Mizoram in siseh, Kawlram lei in siseh a pemmi an tam caah, Sangau khua milu karhning hi, a rang ngaingai. Mah tining tein an karh ahcun, a rauh hlan ah khuapi (city) pakhat dirhmun ah a phan kho te dingmi khua asi.

Sangau Khualai Hlunhlainak Bik

Sangau khuakam ah Sentetfiang khua an tlak i, cu zong cu Sangau sang pakhat khat khan ah a um cang. 2011 ah inn 63 an um i, minung 309 an um tiah India census ah an tial.

Cozah Zung Ummi

Sangau hi khuapi ngaingai asi cang i, cozah zung zong tam ngai a um ve cang. Hi cozah zung hna le sianginn hna hi, Sangau khua ah tangka tam bik a luhnak an si. Hi department sining zoh tikah Sangau hi hmunpi taktak asi cang timi a lang. Hmailei kum 10 chung ahcun "City" timi ah aa chuah te kho men. Cozah zung biapi hna cu:

1. Inkhun 10 tlum sizung (1)
2. Bank (1)
3. Ralkap Sakhan
4. Police Station
5. Vety Office
6. Revenue Office (Ngunkhuai Zung)
7. CID Office
8. ICDS Office
9. Block Development Office
10. Forestry Dept
11. Post Office
12. Electric Department
13. PHE
14. Tourist Department
15. Telecom Department

Sangau khua ah hin, computer zong tam ngai a um cang. TV channel zong tampi tlaih khawh asi. Western Union in tangka zong fawi tein kuat khawh asi.

Sianginn

Sangau khua hi hmunpi asinak a langhtertu ngaingai cu sianginn a si rih fawn. Nihin ni ah Sangau khuachung ah sianginn (11) atanglei bantuk in an um:

1. Higher Secondary- 1
2. High School-3
3. Middle School-2
4. Primary School-5

Biaknak

Zah ah za in Krihfa an si ti tluk asi. Ralkap cheukhat Hindu le Muslim ummi dah ti lo cu, Krihfa viar an si. IKK, Baptist, Presbyterian an tam bik. Atu lio Sangau khua ah Krihfabu (Denomination) phun (8) an um i, biakinn 13 a um. Biakinn ngei lo Krihfabu zong an um rih ti asi. Kawlram in a rak pekmi pawl zong Krihfabu an dir kho cang i, biakinn zong an rian cuahmah.

Politics

Sangau khua hi politics ah a lar ngaingaimi khua pakhat asi. Ralkap Sakhan zong a um caah MNF chan in atu tiang humhimnak lei zongah min ngeimi khua asi.

Sangau khua in, politics lei ah mi za tampi an chuak i, culak ahcun Mizoram politics ah minthang ngaingai asimi, Pu Sangchuma le Pu Ramawia zong hi Sangau chuak tefa an si. Politician minthang dang zong tampi an um rih. Hmailei zongah Mizoram le Lawngtlai district zong ah hruaitu tampi a chuak te dingmikhua a si. Mizoram le Lawntlai District politics zong hi Sangaumi nih tampi an khuhnenh khawh ve.

Pu Sangchuma he UBCUSA Civui ah

Lawngtlai District cu "Lai kan si" timi zong a aupi cemtu cu Sangau khuami an si. An mah hi um hna hlah sehlaw, Mizoram ah Lai timi biafang hi a lo ding asi. An mah Sangau khuami hruaitu hna an i zuamnak thawng in, Mizoram ah Lai timi biafang zong a thar in aa tharchuahnak le a nunnak asi. Khua fate asinain a khuarup lo in politics sangsang an chuah caah, Mizoram ah a min a thang ngaingaimi khua pakhat asi.


Pehtlaihnak 

Sangau hi India-Burma ramri ummi khua asi nain, Mizoram chung khuapi hna he bus lam in an i peh pin ah, Kawlram lei he zong zip lam a pem kho cang. Ralkap Camp ah helicopter a tum kho. Herhnak ahcun Ralkap Camp ah vanlawng nih eidin le thilri a thlak tawn hna.

Sangau khua in Bus lampi a pem cangmi hna cu atanglei bantuk asi: 


1. Sangau-Hnahthial-Aizawl Lampi
2. Sangau-Hnahthial-Lunglei Lampi
3. Sangau-Saiha-Lawngtlai Lampi
4. Sangau-Saisihchuak-Hakha Lampi

Sangau le Pangkhua kar lampi thar cawhmi

Sangau in Kawlram lei kal duh tik ah, Sangau-Pangkhua-Saisihcuaklam-Thantlang-Hakha Lam zulh in kal asi. Sangau-Saisihchuaklam cu motor lianmi zong an kal kho cang. Lam ropui taktak asi cang.

Hi lampi hi India-Burma pehtlaihnak "Border Trade Road" tha taktak asi caah, hmailei ahcun Haimual le Rih Lam nakin a hlunghlai deuh te dingmi lampi asi. Nihin ni hmanh ah hin, chawletmi hi ni fatin an dong ti lo. Motor cycle le motor khualtlawngmi an tam taktak cang.

Saisihchuaklam (Hriawhva kam/Photo: Dr. C. Duh Kam)

Ramri khua asi bantuk in, Sangau thanchonak hi Saisihchuaklam cungah aa hngatmi asi caah, Sangau uktu hna nih an khua thangcho seh ti an duh ahcun, Saisihchuaklam hi thapek taktak a herh. Saisihchuaklam hi kataya phahmi lam asinak hnga ding ca le Tipi hlei hi akum ning hrawn khawhmi thirhlei tha taktak in donh a herh.

Kawlram cozah nih Saisihchuaklam cu an kauh i an remh chin lengmang. Tiva vialte thirhlei in an donh dih cang. Hriawh hlei hna zong thirhlei in an donh dih cang.

Hriawhva hlei donh lio

Saisihchuaklam cung ummi Hriawhva Thirhlei donh lio

Sipuazi Riantuannak

Sangau khua hi a pawngkam khua hna nih, eidin tirawl an cawknak le zuarnak khua pakhat asi. A khua rup lo in tangka a tam. Khuaruahhar ngai asimi cu a pawngkam khua tampi nih, ni fatin tein eidin an rak zuar i an manh pengmi asi. An lawng in an kir set bal lo. Apawngkam khuafa deuhmi hna caah an bazaar kainak, thil zuarnak le cawknak hmun asi caah, "commercial center" khua pakhat asi cang. Minung tampi cu cawkzorhnak in an i cawm kho cang.

Sangau khuami hna nih tangka tambik an hmuhnak lam pakhat cu, "cawkzorhnak" (trade) in asi. Burma in a rak lutmi thilri le sumdawnnak lei in tangka tampi a lut. Hmailei ahcun a luh ning a tha chin lengmang lai. Zalawng (free) tein India-Burma karah cawkzorhnak (trade) tuahter a herh.

Sangau hi pehtlaihnak a tha. Lunglei, Saiha, Lawngtlai le Hnahthial he an i naih. Cun Saisihchuaklam cungah a um caah Thantlang-Hakha he zong aa naih fawn. Hi bantuk in lamsul pehtlaihnak a that caah, hi tining tein a than ko asi ahcun, Sangau khua hi Champhai khua bantuk ah aa chuah zau dingmi khua asi.

Zeicatiah Sangau cu Hakha-Saisihchuak-Sangau Lampi ah a um i, Saisihchuaklam cu Kawlram cozah nih Pyidaungshu Lanmagyi (National Highway) ah a chiah cang. India cozah zong nih National Highway pakhat ah a chiah ve. A that khunnak cu Sangau in Thantlang-Hakha-Gangaw-Monywa-Mandalay lampi ah ding tein a kalmi asi. Mirang hi an rak fim tuk. Lunglei in Sangau in Saisihchuak in Hakha in Gangaw in Mandalay tiang hi an thluak ah lam an rak chiah dih cang.

Hi Saisihchuaklam hi, nikhat khat ahcun, Lairam ah lam ropui bik pakhat asi te dingmi asi. Zeicatiah, lam kalnak fiangtlai aa hawih tuk; lam an phei pin ah a tawi fawn. Azultu caah tangka dih dingmi a tlawm deuh pinah, caan zong a tawi deuh ngaingai. Angaingai tiahcun Saisihchuaklam ruangah, Mirang cozah chan in nihin ni tiang, Sangau a min a than khunnak le a thancho khunnak zong asi.

Nikhat caan khat ahcun, Saisihchuaklam hi kattaya aa phah dih te lai. Lairam khualipi Hakha le Sangau kar hi, chun hlan ah an phak te lai i, Mandalay thilri khi Sangau ah ni (2) chungah an phan kho te lai. Sittwe thilri zong khi ni (4) chungah Sangau an phan kho te lai. Cuticun Mandalay-Hakha-Sangau-Lawngtlai-Sittwe hi fawi ngai in thilri phurtlunh khawh asi te lai.

Nihin ni dirhmun in zoh tik ah, Sangau cu ramri ah a um caah, ramri cawkzawrhnak khua (border trade center) pakhat ah a tla cang. Kawlram chawlet chawhrawl pawl tampi an um caah, Kawlram in ti cawk lo in thil an lut cang. Fur thal hlan in, Saisihchuaklam in thil a lut i, atu ahcun dawr lianlian zong Sangau khua an um cang. Hmailei ahcun hi khua ahcun, "international trader show" te hna tiang in a um kho te dingmi asi.

Tourism zong hi Sangau khua caah tangka luhnak rian pipa pakhat asi te dingmi asi. Zeicatiah Mizoram tlang minthang Phawngpui Tlang, Lungcehtlang le chak deuh ah Lungleng Tlang hna zong an um rih. Atu chan ahcun, phanh ballomi phanh le midang phak setlomi phak hi uar asi caah, hi tlang pawl hna kai a duhmi pawl sin in, hmailei ahcun tangka lut tampi an hmuh te lai.

Cun Phawngpui Tlang pawng ah cozah nih an hualmi Saram Hual (sanctuary) zong aum i, Phawngpui National Park tiah an ti. Killi area in KM 50 tluk kau a si. Cuka ahcun Mizoram saram le va phun an tling. Va sunghar ngaingai hna zong 2000 ah an hmuh hna. Ramdang tourist zong nih an rak len ngai cang. Atlangpar a nuamh tuk caah, picnic tuahnak ah an hmawn tawnmi hmun asi.

Hi Phawngpui Tlang par ah, "thli in electric mei" lak ding zong mifim mi nih an tuaktan lengmang. Nikhat khat ahcun "windmill power" lianlian zong an um te lai. Tlangpar cung i a ummi Farpak timi rawn hi, min a thang ngaingaimi hmun asi. Tii zong tam ngaite a cungah a um. Hmunhma nuam taktak asi caah, picnic tuahnak ah an hman tawnmi asi. Hi hmun hrawng hi lung a leng ngaingai. Cozah nih Forestry Inn an sak i, farkung zong tam ngaite an cin.

Farpak Rawnkam lungpang (Ref. www.neliv.in)

Acunglei hmanthlak chung i, motor lampi a va langmi khi Ceural phak lai asi. Hi lam ah hin voi tampi sumdawn in kan rak kaltawn. Hi Farpak rawn zong hi voi tampi ka phan. Hmun nuam tuk asi caah, Mizo asimi poahpoah nih cun, chan chan khat chuah ah, Farpak rawn cu phak ding asi. Ngaknu tlangval ca ko ah len nuamh tuknak hmun asi. Mizoram an thancho deuh tik ahcun, hi hmun hi movie tampi chuahnak hmun asi te lai tiah catialtu nih ka ruah.

Farpak Rawn

Cun Tipi in hydro electric power zong an lak khawh rih. Tipi hi a dinnak cun KM 5 tluk lawng asi ko caaah, Tipi tii zong din cawklo in an lak khawh thiamthiam rih. Windmill le hydro electric hna an tuah khawh tik ahcun, Sangau caah tangka hmuhnak a tha ngaingai ding asi.

Mitampi nih cun Tipi le Tio aa tonnak le minthangmi Saisihchuak hmuh duh ruah ah, Pangkhua le Sangau a rak tlawngmi an tam tuk cang. Zeicatiah Saisihchuak cu Mirang an kaika in survey an rak tuahnak ah, a min a thang taktakmi hmun asi caah asi.

Tourist tampi zohmi Tipi le Tio tonnak (Bungtlang khuataw)

Hmailei Sangau Khua (The Future of Sangau)

Khua pakhat a thancho i hmunpi taktak ah aa chuah khawhnak hnga ding caah, khua uktu le hruaitu hna le khuami hna nih, khuaruah ning le riantuan ning a san le kauh aherh. Vision ngan ngeih a herh. Sangau khua zong hmunpi i aa chuah khawhnak hnga ding caah, uktu le mipi hna nih vision ngan ngaingai ngeih a herh ve.

Sangau khua hi 1993 ah a hnu bik ka phanh asi. USA ka phak hnu ah, a thlenning hi a rang ngaingai i, catialtu zong ka khuaruah a har ngaingai. Hmuh zong ka duh hringhran.

Sangau hi, atu lio a thancho ning tein a kal peng ko ahcun, hi hnu kum 50-100 kar ah, Champhai hi sipuazi thanchonak lei ah a tei te lai. Nihin ni zong ah hin, Mizoram chungah Champhai khua a zuamcawh kho bikmi ramri khua cu Sangau khua asi. Nihin ni ahcun an i hmetpuam tuk pinah, Champhai cu leikuang atam, hmunhma a rem, khuapi (city) asinak zong a sau tuk cang. District headquarter umnak khua zong asi caah, phaisa lut a tam tuk.

Asinain Manipur ramri in, Bangladesh tiang Mizoram ramri khua vialte zoh tikah, Champhai a zuamcawh khotu ding khua cu, Sangau lawnglawng asi. Hmailei kum tampi ahcun Sangau nih Champhai hi a tei te khawh men. A tei khawhnak ding aruang cu:

1. Sangau cu Champhai nakin a umnak (location) a tha deuh. Zeicatiah Mizoram khua lianlian le tangka tam taktak aa vorhnak Mara District le Lai District he aa naih pinah Lai Autonomous District khuapi pakhat zong asi caah asi.

2. Mizoram khualianlian Lunglei, Saiha, Lawngtlai, Hnahthial, Tuipang, Bungtlang le adang khua lianlian he an i naih caah Champhai nakin market a tha deuh.

3. Kawlram ah thilri tamtuk a chuahnak Rakhine Ram le Bangladesh he an i naih deuh caah, Kaladan Project highway pi he aa pehtlai te dingmi khua asi. Hmailei ahcun, "Kawlram, Bangladesh le India" ramkomh in trade center pakhat ah aa cang kho mi khua asi.

4. Kawlram ramkulh pahnih (Chin State le Rakhine State) he pehtlaihnak fawi tein a ngeih kho te dingmi khua asi.

5. Sangau Bial ah khua khua (17) a um i, hi vialte hi Sangau ah an i hngat. Cun Lunglei district khuate lian asimi Vanlaiphai, Muallianpi le Lungpitlang hna he zong an i naih rih. Burma ram lei ah Thau, Bungtlang, Sialam, Hmunhalh tiang in Sangau nih thilri le eidin supply a tuah rih hna.

6. Kaladan Project a tlamtlin tik ahcun Sittwe-Paletwa-Lawngtlai in Sangau ah India ram thilchuak vialte le Bangladesh le Rakhine Ramkulh thilchuak vialte hi Sangau ah fawi tuk in a lut te ding a si.

7. Sangau nih tourism hi thazaang a pek taktak ahau. Hmailei ahcun tourism in tangka tampi a hmuh te lai. Champhai nakin tourist tam deuh an ra te lai. Zeicatiah Sangau cu Phawngpi tlang, Lungceh Tlang le Lungleng Tlang he an i naihte. Hi tlang hna hi tlang dawh taktak an si. Tlang kai hi a lar chin lengmang i, tlangkai huammi hna caah cun kai nuam taktak dingmi tlang an si hna. Burma ram ah Thau Tlang le Ciriang Tlang kai duhmi hna zong nih, Sangau lei in an ra te lai. Hi tlang vialte hna hi, hlanlio ah India-Burma cozah nih abawm in survey an rak tuah tawnmi thlang an si hna. Cun Lairam le Mizoram ah minthangbik tivapi cu Tio le Tipi an si i, cu tiva pahnih tonnak hmuh zong hi, mi tampi nih an duh te lai.  Cucaah Saisihchuak lam lawng silo in Tipi le Tio tonnak tiang motor lam cawh chap a herh.

8. Bungtlang khuapawng ah Lotharawn timi nel kau taktak aum. Nikhat khat ahcun azapite in leikuang ah a cang te dingmi asi. Cu hmun in a chuak dingmi facang, fu, theithu le theihai dandang hna hi, Sangau ah tambik a lut te dingmi an si caah, Sangau caah market a kau chinchin rih. Alinhnak hmun asi caah, fur-thal hlan in cinthlak khawhnak hmun asi.

9. Sangau khua hi, India-Burma ramri ummi tiva minthang hna asimi-Tipi, Tio le Hriawh- tiva nelrawn hna he aa naih ngaingai. Hi nelrawn hna hi, cintlaknak hmunhma an rem taktak i, eidin phunkip-theithu, hai, sertlum, ungkung, fu, banhla, rungtuban, hmathak le zeidang anhringso phunkip-tam taktak cin khawh an si. Asian nih kan ei bikmi facang, fangvoi, bete, behrum, baa, bara, thingbahra, hmathak le zong an chuak tuk fawn. Cupinah tlawrthing zong tampi cin khawhnak hmun asi. Rua le mau a tam caah, ruatuai phunphai hmanh hi sipuazi in chuah khawh te dingmi hmunhma zong a si caah, Sangau cu sipuazi caah dirhmun tha taktak a ngeimi khua asi.

10. Nuamhak tuah a herh. USA ah nuamhnak sangbik pakhat cu "Rafting" asi. Palastic in an sermi pum phun i cit i, chun nitlak tiva hrawn i nuamh asi. Tiva ahna lei in bus nih a kan chiah i, tiva sum lei in, bus nih a rak kan don. Chun nitlak cit asi. Tahchunhnak ah Palaknel ah an i thla lai i, Tipi le Tio tonnak ah bus nih a rak don hna lai. Cu bantuk in September in June thla tiang, tii a lianh hlan tiang tuah khawh asi lai. A nuam taktak. Company lianlian an um. Sangau zong ah hi bantuk company hi tuah khawh asi te lai.

Tipi ah hi bantuk hi a um kho ve te lai

Biafunnak

Sangau hi a thancho chin lengmang nak ding caah thil (12) a herh. Hi hna hi Sangau khuami hna le hruaitu hna nih i hmaithlak hrimhrim a herh.

1. Sangau khuami hi sipuazi ah an khuahmuh ning a ngan a herh. Hmailei qah champhai hmanh a lang khote dingmi khua si kha i zuam a herh. Khualak lam zong dawh te le phei tein cawh le fek tein a um khawhnak hnga kilven a herh.

2. Saisihchuaklam hi motor pahnih fawi tein aa kian khomi le kataya phahmi lam asi a herh. A kum ning in hrawn khawhmi, Tipi hlei donh a herh. Hi hlei a um lo ahcun Sangau khua hi a thancho hnga tluk a thangcho kho lai lo.

3. Sangau khua ah Kawlram le Indiaram sipuazi thiammi mirum tampi an pem duhnak ding in khua khan a herh. Burma sumdawng le mirum hna dawt le zalawng tein sipuazi tuahter a herh. Zalawng tein cawkzorhnak (Free Trade policy) hi ram thanchonak ah a herh bikmi asi caah, Sangau khua chungah Burma mi zalawng tein cawkzorhnak nawl pek a herh. Thil tha lo tuahmi le ritnak si-ai zuarmi dah ti lo cu Burma mi hi tlaih lo ding. Zeicatiah Thailand-Burma ramri khua an thancho tuknak hi, zalawng tein duh paoh in, tourism le thilri cawkzorhnak an tuah caah asi. Sangau zong nih cucu cawn ve  aherh.

4. Khua caan a thatnak hnga le innlo him tein a umnak hnga le minung an ngan a dam khawhnak hnga, thingram zohkhenh, thinghual kaupi ngeih le thingram tampi cin chap a herh. Sipuazi ca zong asimi zawngtah, tainamkawng, tiamti, khanghmung tibantuk hna hi, tampi cin a herh.

5. Mifim cathiam an chuah khawhnak hnga, College pakhat in chiah hrimhrim aherh.

6. Khuapi asi cang i, Fire Department um le mei hmittu truck an ngeih a herh. Thinghual apan caah, lo mei le phawng mei in khuapi harnak ton khawh asi.

7. Tlangpang cinthlaknak tha an pek taktak a herh. Ceural lamtlang vawlei rawnh deuhnak paih ah cangdonh cinthlaknak tuah ding asi.

8. Cozah zung dang a luh chapnak hnga ding caah zuam a herh.

9. Sangau khuachung ah tangka aa chawh khawhnak hnga, "movie zung" le zeidang nuamhnak hmunhma (entertainment center) ser a herh.

10. Pangkhua le Sangau karlak hi inn hmun ah samh i, khua peh a herh. Pangkhua nih Sangau lei ah khua kauh ding le Pangkhua nih Sangau lei ah khua kauh ding. Cuticun khua a lianh le minung tam deuhdeuh paoh ahcun, Taxi, bus a herh lai i rian zong a tam deuh lai. Minung tam deuh paoh ah, pawcawmnak a fawi ding asi.

11. Hmunpi sinak ding caah cun "certual tha" ngeih a herh caah, tangka tampi dih in certual tha taktak tuah ding a herh.

12. Sangau nih tourism thanchoter a herh. Tourism athancho nak ding caah thil (4) hmaithlak a herh. (a) Phawngpi tlang, Lungceh Tlang le Phawngpi National Park hna hi biatak tein tourist len duh ding in ser a herh; (b) Tipi ah "rafting" tuah khawhnak ding lam kawl a herh; (c) Tio le Tipi aa tonnak ah motor lam cawh a herh; (d) Sangau khua pawng ah "tourist attraction" timi zoh nuam kawl le ser aherh.

13. Khua hmunhma a chiat ngai caah, inn tampi a karh dingmi ca ruah chung ahau. Hi hnu kum 20-50 chungah Settetfiang-Sangau-Pangkhua City hi a chuak te hrimhrim lai timi vision ngei bu tein Sangau City Town Plan timi vision ngei bu tein khua ser chung a herh. Hi khua hna an i fonh tik ahcun, Sangau nih Champhai a tei te lai. Cucu Sangau uktu hna nih i zuam ding hrimhrim zong asi.

--------------------
Chinchiah

1. Hmanthlak, cozah zung le inn kong hi Pu Sui Awr, High School Headmaster nih ca a ka kuatmi chung in lakmi asi.

2. Milu cazin hi "Wikimepia.org" (http://wikimapia.org/10748541/Sangau) in lak chinmi asi.

3. Sentetfiang khua hmanthlak hi "Mizoramjourney.wordpress.com" in lak chinmi asi.