USA Midwest Sates Ah Nawng Tlung

Vawleicung khuacaan hi a chia chin lengmang. Nilinh zong a zual i, a cheu hmun ah khuacaan rocarnak fak takak in an chuak. A cheu hmun ah thlichia le thlipi an fak chin lengmang. Thli zong a tam chin lengmang. A cheu ram ah tilian le nawng tlun zong a tam chin lengmang. Hi vialte khuacaan nincanlonak hi a tam bik cu, "climate change" (khuacaan thlennak) ruang bik ah a si i, cu a ruang bik cu "vawleipumpi lumnak" (global warming) ruangah a si an ti. 

USA ram zong hi ram tha tuk a si nain, cu harnak le rawhralnak in a luat hlei lo. USA hi hmun rawn a tam taktak. Rawn zong an kau tuk. Tivapi le tivapi tengnge zong an tam taktak. Tibual zong a tam taktak. Tivapi le tivapi tengnge a tam tuk caah, tilian a chuah  caan ahcun khuaruah har in tii a lian. Caan tawite chung ah hmun kau tuk hi a phum tawn hna. 

Kan hnu 2018 kum dihlak le 2019 kum chuakka ah vur tam taktak a rak tla. Cu lio ah, khuacaan kong thiammi hna nih, 2019 thal hi ruah a tam lai i, tilian nawng a chuak te khomi a si tiah an rak ti. A ruang cu vur a tlami nih vawleitang ah tii tam tuk a um ter. Vawlei a ciarter cia cang. Vawleichung ah tii a rak tam cia cang. Thal a van chuah ka ah i tlai tuk deuh in ruah a sur tik ah, tii a tam tuk cang. Cucaah a tu lio ah hin, USA Midwest hrawng ummi state 12 chung hi ruah a tam taktak.

Khuacaan thiammi nih an tuaknak ah, kum 124 chung ah tu kum tluk in  ruah a tam bik le a cindam bik kum a si lai tiah an ti. 

Ti lianh a zual khunnak cu, Mississippi River le cu tivapi tengnge tampi hrawnghrang ummi ramkulh hna hi tilian a tlunnak hmun an si. Mississippi Tivapi hi a sau tuk. Meng 2,348 a sau i, USA hi a lutaw a chuah. Cu tivapi ahcun tiva tengnge tam tuk an i fawn. Tiva lianlian zong an i fon hna.  Ohio River zong hi Mississippi Tivapi tengnge pakhat a si. 2019 cu Ohio zong hi ruah a sur tuk. A daam peng ko. Ohio River zong hi tii a khat peng i a nawi peng. 

Hi Mississippi Tivapi tengnge hna hi, an tam pin ah an lian tuk. An luannak hi ram hna hi an rawn tuk fawn. Cu tivapi tengnge hna cu, ruah a sur tuk tikah an khat dih hna i, Mississippi Tivapi nih a tlum ti lo. Cuticun USA hi chaklei in thlanglei Mexico Rili tiang ti a lian cang. 

Mississippi Tivapi cu a New Orleans phak lai le bang ahcun a lian tuk cang i, a khah tuk cang caah tiva nih tii a tlum ti lo. Cucaah an khamnak kha an on i, tiva tlang an khamnak pakhat kha an sah i, Lake Pontchartrain ah tii an liamter i, cu ka cun Mexico Rili ah an tii an lanhter. 

South Dakota tilian nih a phummi hmun pakhat

May 6 tiang ah hi, thawngpang a chuakmi cu Nebraska Ramkulh ahcun county (peng 65) chung ah khuapi 74 tluk hi, tii lian nih a tlun hnawh ti a si. Kum 45 tluk minung pakhat kha interview an tuah i, ka chan chung ah mah bantuk tilian hi ka hmu bal rih lo tiah a ti. Motor kalnak khualaili rampi tampi cu, tiva bantuk in 'hur hur' tii an luang. A cheu cu an inntang tiang bak in tii nih a phum. Khua a cheu khat cu pe 9 thuk in a phum hna. Inn hi zeizat dah aa rawk cang timi an thei kho rih lo.

Tii hi June thla tiang a zor kho lai lo ti a si. 1993 le 2011 ah, hi hmun ah hin tilian a rak chuak bal i, cu lio ti liannak in a zual deuh ti a si. Minung tampi tilian i aa tapmi zong an khamh cang hna. Minung tampi nih innlo le an khua an chuahtak cang. Zaangfak ngai le ngaihchia ngai khi an si.

Offutt Air Force Base (Neb) cu a rawk ngai i, remhnak ah million $420 a dih lai ti a si. Missouri River tilian nih inn 130 a hrawh cang. 60 cu remh khawh ding an si ti lo ti a si.  Tilian a chuahnak hmun hi a kauh tuk pin ah a sau tuk caah, thawngpang vialte theih khawh cawk a si rih lo.

Offut Air Force Base thum-chuah khat cu tii nih a phum

Minnesota in Missouri tiang a chuakmi kan hnu zarh tilian ruang ah minung pali an thi cang i, inn 2000 a hrawh cang. A tu zong a hrawh cuahmah rih. Innlo le lamsul a rawkmi hi $1.5 billion man a si cang.

A tu lio ah hi tilian ruang ah hin, minung million 200 tluk hi harnak a pek hna ti a si. US minung dihlak i cheu 3 cheu 2 deng an si.

Khuacaan thiammi nih an chimmi cu, tihnunnak bik hmun hna cu, Mississippi River nelrawn, Red River nelrawn a chaklei, Great Lakes, Missouri River nichuahlei, Ohio River a sumlei le Cumberland River le Tennessee River hna hi an si tiah an ti. Kan umnak kam Ohio River zong hi a lian taktak ko. Ohio River tiva tengnge zong hi a tu lio cu an lian tuk hna. 

Midwest lampi thatha tampi hi tin tii nih a phum hna

US ram pumpi tilian nawng tlungmi ruangah minung 43 an thi cang. Kum chiarte tilian ruangah a thimi zatceu tluk an thi cang. Mi tam deuh an thihnak cu motor an mawngh lio ah tilian nih a chuah hnawh caah hna ah  a si. Za ah 70% cu motor mawngh lio ah a thimi an si. Tornado ruangah a thimi 31 an si cang i, tilian ruang thimi an tam deuh ti a si. 

U.S Tilian a chuahnak hmun hma

Khuacaan lei thiammi nih an chimnak ahcun, June thla tiang hi ruah a tam khomi a si caah, Mississippi tivapi i nawng a tlungmi hi June thla hlan cu a zor kho lo men lai tiah an ti. An thin a phan khunmi pakhat cu, Mississippi tivapi a sumlei ummi Baton Rogue le New Orleans hrawng hi, tilian nih a chuah hnawh sual te hna lai maw timi hi an phan ngaingaimi a si. 

New Orleans cu August 29, 2005 lio ah a rak hrangmi Hurricane Katrina ruangah tii nih fak taktak in a rak phummi khua a si. Minung zong 1,464 an rak thi i, sunghbaunak $70 billions tluk a rak chuahnak khua a si. Kha lio i tii nih a phummi khua le hmunhma tampi cu, an chuahtak thai cang. A tu tiang an ser kho than ti lo. Pre. Bush zong minchiatnak a rak i huah phahnak a rak chuak.

Nebraska le Iowa hrawng ti lian nih hi tin a hrawh hna

Atu lio Midwest nawng tlungmi ruang zong ah, Pre. Trump cozah nih bawmhnak an tuahmi a tlawm tuk pin ah, bawmhnak an pek hna i can an raoh tuk caah, mipi an lung a rawk ngaingai. Federal Cozah bawmhnak an hmuhmi a tlawm tuk i, mipi an cawlcang kho tuk lo ti a si. Atu ka cozah hih USA ah kokek rawhralnak an ton tikah, an khul a nuar taktak. Cupinah an bawmhnak hna zong hi a tlawm tuk caah, mipi lung a tling lo ngaingai tiah an ti.

Hi bantuk in kokek rawhralnak an ton lio caan ah, Midwest State tampi cu an cinthlaknak kongkau ah lungretheihnak nganpi an tong than ahawi. Zeicatiah naite ah Pre. Trump nih Tuluk he "Trade War" an tuahmi ruang ah, Tuluk thil billion 200 man then ka lak chap lai ti a si. Tuluk zong nih $60 billion man tax kan lak ve hna lai ti a si than.

Cucaah cinthlaknak ramkulh a simi Midwest States ah hin, fangvoi, pe phunphun le changvut hi tam taktak aa pawng. Ramdang nih an caw kho tuk hna lo. Cinthlaknaklei tuaktantu company, Indigo Ag nih an tuaknak ah, nawng a tlunnak Midwest areas ah hin, rawlkhawnnak rawlruk inn lianlian 832 an um. Cu rawl vialte cu tuaktan tikah $17.3 in $34.6 million man an si. Cu rawlruk rawl vialte cu tilian nih a hrawh cang hna ti a si. 

Tilian nih a hrawhmi eidin vialte cu, a tu lio US upadi ning in cun Federal cozah nih kan liamh kho hna lai lo tiah an ti caah, mipi tampi cu lungrawk taktak in an um lio a si. March ni 1, 2019 tiang ah hin, leithuang pawl nih an zuar khawh rih lo mi soybean 2.716 billions bushels a um rih i, USA tuanbia ah soybean tambik aa pawn a si tiah an ti. 

Rawlruk lianlian hi tin an i rawk cang hna

Tirawl khawnnak rawlruk lianlian tii nih hi tin a phum hna (Iowa state)

Hi bantuk a si caah, President nih Tuluk he "Trade War" a tuahmi zong hi, leithuang pawl caah thatnak nakin chiatnak a chuahpi deuh caah, lotuahtu pawl hi President cungah a lung a tlinglomi an tam chin lengmang ti a si. Midwest ummi leithuang pawl hi, 2016 Election lio ah Pre. Trump a dirkamh biktu le mee tam bik a rak petu an si. 

Ninin ni an innlo le khua a rawh tuk lio caan ah, khatlei ah ruahsur ruangah 2019 hi thlai an cing kho rih fawn rih lo. 2018 i an cinmki chung in a vui ciagmi, rawlruk an rawnmi kha an zuar kho ti fawn rih lo. A tu a ummi ciami zong tilian nih tam tuk a hrawh than. Cucaah Midwest State chung i lotuahtu pawl hi, a tu kan cozah cungah a lung a dongmi an tam chin lengmang ti a si. 

Hi pin ruah aa peh rih kho. Rawhralnak a tam chinchin kho rih. 2018 an zun ciami theipar an zuar kho thlu fawn rih lo. 2019 cin dingmi "thlaici" zong pung tam tuk a rawk i a cheu cu cin ding an ngei ti lo ti a si. Cozah nih bawmh lo ahcun, rian tuan awk ngeilo in um khawh an si tiah an ti. 

Atu lilo ah ruah a sur tuk caah, thlai thar an cing kho fawn rih lo. A tu tilian ca bawmhnak le a um tuk fawn lo. Cu lio ah, Tuluk he Trade War a tuahmi i, a phi a chuah khawh zawk lo ahcun, hi kokek rawhralnak hi Pre. Trump caah thil pawi ngai a chuahpi khotu ding thil pakhat a si! 

---------------------------------

Chinchiahnak le nawlnak

US cozah le mipi dawtnak in, kan nih Laimi hna hi USA kan phanhnak a ruang a si. Cucaah USA ram chungah Kokek rawhralnak um tik paoh ah hin, Redcross.org in $10-$20 te tal hi cu hlut cio zuam hna u sih law a tha tuk ding a si. A kan dawtu ram caah thil tha tuah ve cio hi, kan rian cio ah chiah ah tha ding a si. 

Genesis 30:37 Hrilhfiah

Biakinn thar kan ngeih hnu in, Ningani zan 7:00 PM ah Bible Study hi kan tuah tawn. Bible study tuah hi a herh i, a tha taktak. A thatnak cu pumpak hruaitu kan caah Bible kan rel. Hrilhfiah kan zoh. Bible pakhat le khat epchunnak, a tuanbia le Bible phen i a ummi nunphung le thil sining tampi kan zoh chih i, cucu a thatnak a si. Mi nih thawngtha an chim tikah theih fian a rak fawi. Cucaah mi tlawmte kan si tawn nain, Bible study kan tuah caan ah kan i nuam ngai.

Genesis 1 in kan i thawk i, Genesis 30 tiang kan phan cang. Zan khat ah Dal khat lawng kan cawn. A dal a sau tuk ahcun zan hnih kan cawng. Bible tialtu pawl kong (J,E,D,P) tiang in kan cawn i, a ngaitu zong Bible umtuning kong an fiang deuh ngai. Genesis 30 nak hi zarh hnih chung kan cawng i, tu zan ah Genesis 30:25-43 tiang "Laban le Jacob Hlennak" timi tiang kan cawng.

Hi Bible cang chung ah a ummi Gen 30:37 nak ah khin, "Jacob nih thingkung pathum a lak hna i, an hawng a hawh hna i, a tialter hna. Cu a tialtermi thingnge cu, satil a thawng deuhmi an phawl le an i kaih caan ah, satil tidin awk i an rat tik ah hmu hna seh tiah,  tikhor pawng ah a chiah hna. A der deuhmi an phawl le an i kaih caan ah, a chia hna lo" timi kha kan hmuh (Gen. 30:37-42).

Genesis 30:37 zawn zoh tikah, Jacob nih a lakmi thingkung hi phun thum an si. "Mirang Bible ahcun cu thing pathum cu-"polar, almond le plane- an si a ti. Tleicia Rev. Dr. David Van Bik nih, hi ka zawn ah a lehmi cu hi tin a si:

"Jacob nih cun aa thawh ve i, poplar thing le almond thing le fahia thing a hringmi nge kha a lak hna i, an hawng a hlih hna i cu aah a rang in an tial." 

Hi Bible cang zawn te hi, Rev. Dr. Rual Uk nih cun hi tin a leh ve:

"Jacob nih hriang le khumkhal le almon thiangthunh kha a lak hna i, a hawng kha khok in a rangmi kha a langhter hna" 

Hi Lai Baibal pahnih ah an lehning aa dannak tete hi van zoh ta ka duh.  Tleicia Rev. Dr. David Van Bik nih cun, Bible bia ning tein "poplar le almond" timi Mirang bia a hman. "Plane" timi thing khi "fahia" tiah a leh. Rev. Dr. Rual Uk nih cun, "poplar hi hriang" tiah a leh. "Fahia" timi zawn hi, "khumkhal" tiah a leh ve.

Ruah awk  aummi cu, Bible hi an leh tikah "kan mah khuaram he aa tlak ning hawih in, careltu nih kan lung a fiannak hnga caah an lehmi a um theu tawn." Bible hlun ah khin, "anri thing" timi hna kan hmuh lai. Khikhi anri taktak an si lo nain, an sining aa lo ngaimi an si caah, anri tiah a leh ahcun, kan mitthlam ah a cuanning a fiang deuh ngai.

Ruah ding pakhat cu, Laitlang ahcun peng khat le peng khat, tlang khat le tlang khat zong kan holh aa dan ngai tawn caah, thingkung a phun aa khatmi zong an min kan sakmi aa dang kho ve. Ruah ding biahalnak a ummi cu, "fahia le khumkhal" hi aa khatmi thing an si hnga maw? Peng le tlang aa dangmi ruangah kan min auh ning aa dan bia a si maw?" timi ruah a hau.

"Fahia" cu ka theih nain "khumkhal" cu ka thei ve ti lo. Hi thing hi kan khua lei ahcun "fahia" kan ti ve. Thantlang le Hakha zong ah "fahia" an ti ve i, "khumkhal" timi hi khawika holh dah a si hnga timi khi ruah ding a um. Hi thing pahnih hi aa khatmi an si hnga dek maw?

Mirang Bible tam deuh ahcun, "fahia" asiloah "khumkhal" timi thing hi, "plane tree" tiah an ti. Hihi Mesopotamia ah a tam ngaimi thingkung a rak si. Haran hi Mesopotamia a chaklei ah a ummi a si caah, hi thing hi Jacob satil a khalhnak ramtang ah a tam ngaimi thing pakhat a si tinak a si. Hi "plane tree" timi hi zoh tik ah, Lairam ah a ummi thinkung phun cu a si lo. Asinain kan fiannak ding ca in an lehmi tu khi a rak si kho men.

Rev. Dr. Rual Uk lehmi "poplar thing" timi zawn i, "hriang" ti in a lehmi zong hi, aa tlak ngai ko. Zeicatiah Laitlang i a ummi hriang bantuk in a lan i, a sang ve. Asinain Laitllang ummi hriang taktak cu a si lo. Hriang tiah a leh tikah, kan lung a hung fiang kho ngai. Zeicatiah poplar zong, hriang zong hi, tiva kam le cerh phunphai le a hninhnonak ah a keu deuh deuhmi thing an si caah le an sanning le lanning zong an i lawh ngai caah a si.

Thingram thiammi (botanist) nih cun, poplar thing hi, phun (35) an um an ti. Bible nih poplar tiah a timi tu hi cu, phun (2) a um tiah Bible thiammi nih an ti. Cu hna cu "Euphrates poplar le White poplar" timi an si.

Israel ram i, tiva kam hna ah hin a keu duh ngaimi cu "white poplar" hi a si. A kung rangmi a si. Mesopotamia ah a keu duh ngaimi cu "Euphrates poplar" hi a si. Hihi Euphrates tiva kam ah a keu duh ngaingaimi a si.

Babylon i Israel saltang hna nih hla an phuahmi-"Babylon tiva kam ah" (Psalm 137:1-2)- timi hla ah, kan hmuhmi thingkung khi, Mirang ahcun "willows" tiah an ti i, cucu poplar ti zong ah an leh. Cu "willows" thing cu, Lai  Bible pahnih ning tein "inhliam" tiah an leh:-

Babylon tiva hna kam ahcun kan thu i, Zion kan ruah chel paoh ah kan tap tawn

Kan pawng i a ummi inhliam kung hna ahcun, kan tingtang kha kan bah tawn hna..

Isaiah 44:4 ah Mirang nih "poplar" tiah an timi thing zong Lai Bible ahcun "inhliam" tiah an leh.

Salm 137 nak i, "willows" hi poplar thing a si ahcun, "Euphrates poplar" timi a si lai tiah ruah a si. Genesis 30:37 nak nih "poplar" a timi khi, "white poplar" a si lai dah tiah a ruatmi zong an um.

Asinain Euphrates poplar tu si deuh dawh a si. Zeicatiah Haran cu Mesopotamia ah a ummi a si i, Euphrates tiva he aa hlat lo i, hi ram ah hin Euphrates poplar thing tampi an keuh caah a si.

Psalm 137:1-3 i biafang a hmanmi zoh tik ah, "Babylon tiva hna" tiah a ti caah, "Babylon ah hin tiva hi tam ngai a rak um lai" tinak a si. Cun "innhliam kung hna ahcun" tiah a ti caah, hi tiva hna (tiva tampi) hna kam ah hin, innhliam kung (willows asiloah poplar) hi tampi a um tinak a si.

Vawleicung hmunhma le sining aa dan caah, willows thing (poplar) hi innhliam tiah an leh nain, Lairam ah a ummi innhliam taktak bantuk a si lo. Lairamg inhliam cu tiva kam ah an kheu. A kung an san hmanh ah a hme ngai.

Genesis 30:37 nih a chimmi "poplar, almond le plane" thing hna an sining le hi thing nih an aiawhmi kong tawi tein van zoh u sih. Minung caah zeidah an sullam a si?

Bible nih Poplar thing a timi pawl hi, dong 50-165 tiang an sang kho. A kung hram hi, ah i ding tein tah tik ah dong 8 tiang a lian kho. A hram hi vawlei chung ah thuk taktak a pil pin ah, a phei in kau taktak in a vak kho i, pe 130 tiang a kal kho. Cucaah a fekfuan tuk i, vawleitang kalmi tipipe le tuktak zong hi a hrawh duh ngaingai.

Salm fung khat nak nih, "Mitha lo hna khuakhannak ah aa tel lo i, Misualmk hna lam zong a zul lo i, Pathian a nihsawhmi hna sin ah a thu lo mi cu,.....Tiva kam ah a khomi thingkung, a hnah a uai ballomi le a caan hman tein theipar a tlaimi" (Ps. 1:1-3) tiah a ti tik ah  hin, hi bantuk poplar thing hi a chimi an si kho men. Zeicatiah poplar thing hi, tivakam ah an kho duh ngai. A hram a thuh caah a thawng tuk. Fawi tein a pur kho lo. Israel tefa hna kha, thluachuahnak a peknak hna ding kong ah, Pathian nih Isaiah hmang bia a chim tik zong ah, "Tivakam ah a khomi inhliam kung bantuk in an hninghno lai" tiah tahchunhnak bia a chim (Is. 44:4). Hi ka zawn ah hin, Mirang ahcun "poplar" timi a hman i, LBT ahcun "inhliam" ti in a leh.

Cucaah a tuanbia zoh tikah poplar thing nih a langhtermi hmelchunhnak cu, "thuk pi in hram thlak, fek tein dirnak, him tein umnak, fawi tein thlen khawh lonak, thluachuah hmuhnak, fawi tein uailonak le hninhnonak " a langhtertu thing a si. A sullam a tha ngaingai.

Almond hi Mediterranean rili khuacaan a ngeimi Middle East ah tampi a keumi a si. Dong 13-33 tiang an sang kho i, a hram a lianh hi a din hawih in pe (1) tluk a lian kho. A par aa dawh ngaimi a si i, chengcher par bantuk a si. Dawhnak a ngeimi a si caah duh a nung. Minung thinlung lomhtertu a si. A thei zong ei khawhmi an si. "Almond" hi kum hramthawknak ah a par hmasatmi pangpar a si caah, "thlum-alnak, duhnunnak, thawtnak le ralrinnak" a langhtertu thing a si. Mah tein lunglomhnak a chuahpitu tinak a si. 

Plane thing hi, Lai Baibal Thiang (LBT) ah "fahia" asiloah Baibal Thiang (BT) ah "khumkhal" tiah an leh. Hi thingkung min hi bible ah voi (2) lawng a lang (Gen 30:37 le Ezekiel 31:8). Plane thing hi, thingkung lian a si. A san zong a sang ngaingai. Dong 66-98 tiang a sang kho. Dong 131 tiang a sangmi zong an um. A lianh zong a lian ngai i, a hram hi a pum hawih in tah tik ah dong 10 tiang a ngan kho. Greek tuanphung ahcun "Plane thingkung hi, a thar in hrin-thannak a langhtertu hmelchunh ah an hman. Zeicatiah a hawng kha an hawh tikah rul aa zirh bantuk in, hawng thar a chuah than lengmang caah le a thih a har ngai caah a si." 

 Aa dawh i duh a nun ngai caah, Prophet Ezekiel nih cun "Assyria pennak sunparnak kha plane thingkung dawhnak hmanh nih a tluklonak" he a tahchunh (Ezekiel 31:8). Hi thing hi Assyria le Syria ram tiva kam hna lawng ah an rak keu. Assyria cu Jacob a rak zamnak Haran hrawng cu a si.

Lai Baibal Thiang ahcun "Plane" thing timi hi "Saipres" (Ezekiel 31:8c) ti in a tial. Baibal Thiang ahcun "Plane" thing zawn ah hin, "thing min" a tial lo. "Thingsia" tiah a tial. KJV le LLB nih cun "chestnut" tiah a leh.
------------------------
Zohchunhmi Bible

1. Harper Collins Study Bible
2. Living Legacy Bible (LLB)
3. Lai Bible Thiang by Rev. Dr. David Van Bik (
4. Baibal Thiang by Rev. Dr. Rual Uk (2017 chuahmi)

Vawleicung Airport Lian Bik Pakhat "Istanbul Airport"

Turkey ram hi Asia Minor ah a ummi a si. Vawlei a lainak bik hmun pakhat ah a um caah, khualtlawng an tam taktaknak ram a si. An ram zong hi a rum ngaimi pakhat a si. Kan nih Lairam hna ahcun, Surbungtlang Airport hmanh harsa taktak in kan tuah lio ah, Turkey ram i Istanbul khua ahcun an airport hlun-Istanbul Ataktuk Airport- cu, April 6, 2019 ah an khar i, airport thar an i thial cang.

Hi an chuahtakmi airport hi kum fatin in, khualtlawng million 70 lengmang tlunkal khawhnak a si (Yangon International airport nih hin kum khat ah minung million 6 lawng an lutchuak kho ti a si).  Cu tluk a liannganmi Istanbul airport pi ahcun thilri le minung phurmi vanlawng paohpaoh cu, an tumter ti hna lo. Khualtlawng phurmi paohpaoh cu, Istanbul Vanlawngbual thar ah an tumter cang hna. An khuaruah ning le hmailei thil an hmuh ning khi, a ngan kho taktak a si.

Aruang cu, Istanbul Airport thar kha October 2018 in an on than cang caah a si. Cu airport cu then khatnak (phase one) an lim cang. Cu then khatnak hmanh ahcun vanlawng tliknak pathum a um i, vanlawnginn (terminal) lianh hi killi pe in million 15 a si. A lian taktakmi a si.

Instanbul airport thar Phase One a si

Hi vanlawngbual hi then li tiang a um ding a si i,  then linak hi 2025 ah an lim te lai. A zapite a dih dingmi hi US$12 billion a si lai ti a si. A cung hmanthlak hi then khatnak lawng a si rih.

Istanbul vanlawngbual thar hi a kauh ah, killi meter 76 million a si lai (Pe in cun 818 million killi pe asiloah acre 18,780) a kau ding a si (Dallas-Fort Worth International Airport nakin acre 1,573 a kau deuh ding a si. Denver International Airport hi acre 33,500 kau a si caah, area achun a kau deuh). Vawleicung airport lian bik timi King Fahd International Airport, Saudi Arabia hi, area ahcun a lian bik a si i, hectares 76,000 a kau. A pawng ummi ram Bahrain ramnak in a ngan deuh).

Hi then khatnak lawng nih hin, kum khat ah khualtlawng million 90 hi fawi tein a luhchuahter hna lai ti a si. Then linak an lim tik ahcun, kum tin in khualtlung minung milliion 200 hi tha tein a zohkhenh khawh hna lai ti a si. Cu tik ahcun, hi vanlawngbual hi vawleicung ah minung tambik tumkai khawhnak vanlawngbual ah a chuah te ding a si. Area kauh ahcun pathumnak a si te lai.

Zeicadah hi tluk vanlawngbual lian an sak tiahcun, Turkey hi vawleicung ah tourist tambik an tlawnnak ram pariatnak ah a um i, kum chiar in million 37 leng lengmang nih an va tlawnmi a si caah a si. USA hi tourist tambik tlawnmi pathumnak a si.  Turkey ram tlawngtu an tam khunnak a ruang cu, Asia le Europe aa tonnak ah a um caah le an khualipi Istanbul zong hi Asia le Europe ah a kemhmi khua a si caah a si.

Istanbul khua lai ummi Asia-Europe thentu hlei

Atu lio ah vawleicung ah khualtlung tambik tumkainak vanlawngbual a simi Hartsfield-Jackson International Airport, Atlanta, nih hin kum chiar tein, khualtlawng million 107 an zohkhenh khawh hna.

Istanbul Airport thar ah hin, Ngunkhuai Haulo (Duty Free) dawr killi pe 592,000 kau a um lai. Cu area cu Turkey ram minthangmi taktakmi rili ti lam, Bosphorus nih an lung a pemtermi hna a si. Hi Bosphorus ah hin, Ngunkhuai pek a um lo tinak a si. Hi vanlawngbual thar ah hin, inn dang cio pasarih a um lai. Cu chung ahcun "Fashion Garden, Family Palace le Style Beach" te hna a um lai ti a si. An mah le min sining hawih in thil an zuar cio lai.

Airport thar ah hin, Yotel hotel a um lai i, khan 451 a um lai. Cu hotel cu "Land-side" le "air side" timi "A tum-lei le a zung-lei" luhchuahnak an um veve lai ti a si. Zuang-lei hotel ah a riakmi cu Duty Free dawr he an an i naih deuh i, airport lengah chuah hau lo in, ka dang ah zuan than khawh a si. Tum-lei hotel khan tlungmi pawl cu passport checknak le customs ah a lut rihlomi pawl an si. 

Istanbul Airport thar ah a ummi Air Traffic Control le Hotel

Hi Airport thar hi Istanbul khuapi in meng 12 a hla. Vanlawng zuangmi controlnak khuacuanhnak cu Turkey nunphung ah, an uar ngaingaimi "tulip" pangpar bantuk a si. 

Vanlawngbual thar an sernak a ruang cu, Turkey ram ah khualtlawng an tam tuk cang caah le Turkey Airlines hi an thancho ning le karh ning a ran tuk cangcaah a si. 

Beijing Daxing International Airport zong hi US$12 billion an dih i, a tu kum September ah hin an on ve lai. A tu lio ah hin, Beijing Khualipi International Airport hi, vawleicung ah minung an tumtai tam ah pahnihnak a si i, kum khat ah minung khualtlawngmi million 95 nih an hman. Airport thar an sak ko nain, Beijing Khualipi International Airport tu cu an phit lai lo. An hman thiamthiam lai. Khualtlawngmi minung i lawng deuh hna seh tinak caah an sak chapmi tu a si.

Vawlei ah minung an karh chin lengmang bantuk in, lamsul, hlei, tilawng dinhnak le vanlawngbual zong an ngan chin lengmang. A rummi le fimmi ram nih, vanlawngbual lianlian an sak cuahmah lio ah, kan nih Lairam ahcun Surbungtlang Airport le Vuichip Airport ser hmanh ah, cozah sin ah heh tiah sawk le mipi nih tangka thazaang chuah hmasat in ser a si tik ah, a fawi in a fawi lo. A caan ahcun miphun huap in khua kan ruat kho lo i, "airport hna kan i cuh." Cucu ruah tikah, airport lianlian kan ngeih hlan ah, kan khuaruah ning le lungput hi remh taktak kan herh timi a lang. 

Kawlram sining le ramdang sining epchun tikah, kan khuaruah ning, riantuan ning le hmailei ca vision ngeihmi hi aa thlau hringhran ko timi hi, Turkey vanlawngbual thar an chuahtakmi nih a langhter. 

Turkey ram cozah nih, Yangon International Airport nakin a let 12 dengmang a lianmi Istanbul Airport an chuahtak lio ah, kan nih Lairtam cu airport le college hna kan i cuh rihmi ruah tik ah, ngaihchia kan si. Kan lungput le khuaruahnak hi, chan tamtuk hnu ah kan um rih ko timi hi, careltu nih nan hmuhfian ko lai.

A Ci Mih Phan Ummi Vui

Vawleicung pumpi ah, vui hi phun thum ah an then hna. Cu hna cu Africa ram tupi chung ummi vui; Africa burbuk chung ummi vui le Asian vui timi an si. Africa taih ah hin, Sub-Saharan Africa an timi hmun kaupi a kenkip ah an um. Asia ahcun Asian Thlanglei le Nichuahthlanglei Asia ah an um. A dang Asia ram ah an um lo.

Cucaah Kawlram zong vui a ngeimi kan simi hi, ram vantha taktak kan si. Mizoram zong Ngenpi ah vui an ngei ve i, ram vantha taktak an si ve. Lairam zong hi Paletwa hrawng ahcun vui a um an ti i, hihi thah bak lo ding an si. Tha tein zuah ding an si. Nikhat caan khat ahun, kan Lairam caah a thahnem tuk te dingmi an si.

Hi vui hna hi, minung nih a thli tein an va thah lengmang hna i, nihin ni ahcun vui milu a zor tuk cang i, nikhat caan khat ah vui hi vawleicung in a ci a mit sual lai tiah an phan ngaimi a si. Kum zabu 20 nak a rak chuahka ah ramtang ah a ummi, African vui phun hi million tlawmpal a rak um i, Asian vui hi 100,000 tluk a rak um. Nihin ni ahcun Africa vui pawl hi 450,000-700,000 karlak an um i, Asian vui hi 35,000-40,000 tluk lawng an tang cang.

Kawlram ah hin, ramtang ah a ummi vui hi 1,400-2,000 karlak lawng an si cang lai tiah ruah a si. Ann tlaih ciami hi 5,000 tluk a um ti a si. Ramtang vui an zor khunnak a ruang cu, a ho lak an duh ca lawng silo in, a vun le sa ei ding caah an thah hna caah a si. 2016 in 2018 kuakap kar hmanh ah hin, an thahmi 40 karlak hrawng hi a ruak an hmuh hna.

Misual vui thah hmangmi nih 2018 ah Kawlram ah an thahmi vui

Vui thah te hna hi cozah nih an khap ko nain an thah tawnmi hi sual taktak a si. Voikhat cu Mizoram Ngengpi ah a ummi vui zong Laimi nih an thah ti a si. Ningzak le ngaihchia taktak a si. Kawlram ah hin, vui hi a ho ca lawng siloin a sa le vun ruangah an thah caah, a pa le a nu thimlo in thah khawhmi paoh an thah hna caah, vui milu a zor ning a rang khun ti a si.

Ngaihchiat awk ngai a simi cu, vuiho hi sipuazi caah an hmanmi hi a si.  Vawleicung mirum tampi nih vuiho hi chawlehnak ah an hman caah, nihin ni ah ramtang a nungmi vui hi an tlawm chin lengmang. Cucaah cozah kip nih, vuiho sipuazi tuahmi hi cozah nih an ral taktak cang hna. A taktak ahcun vui hna an thah tawnmi hi, an sifah le harsat ruang ah siloin fawizang tein rum an duh caah a si deuh. A cawtu le zuartu zong rum an duh caah, cozah nih an khap timi an thei ko nain an i zorhmi le cawkmi a si. Vui thah hi sual taktak a si i, a thattu, a cawtu le zuartu zong misual taktak an si ko. 

Naite ah Malaysia cozah nih, vuiho le vuiho in a sermi thil tons (4) bak an hrawh. Cucu a man in tuak tikah 13.26 million ringgits ($3.2 million) a si lai an ti. Cucu vui thah an duhnak caah, an tlaihmi vuiho an khanghmi a si. 

Malaysia nih an hrawhmi vuiho dawhdawh cheukhat

Water, Land and Natural Resources Minister Mr. Xavier Jayakumar nih a chimmi cu, "Hi vuiho le vuiho sermi thilri vialte hi 2011 in 2017 karlak ah, kan luh hnawh hna i kan tlaihmi hna an si" tiah a ti. Cu vuiho thilri ahcun, tumbul, thi, rawieinak fung ah sermi pawl an si i, tu Nihnihni ah thawngpang thanhtu pawl an hmuhsak hna. Hi thilri vialte hi Negery Sembilan ramkulh a thlanglei kam khua hna ah an tlaihmi an si. 

Hi vuiho le vuiho thilri pawl hi an khangh dih hna. Cozah nawlpeklo in a thlithup in ramsa sipuazi caah thahnawnnak a umnak hnga lo le Malaysia hi chawletchawhrawl pawl nih, mah bantuk vuiho zuarnak ah an hmanlo nak ding hi, Malaysia cozah nih aa zuammi a si. 

Yangon ah khangh ding in an chiahmi vuiho le saram ruh pawl

Yangon ah khangh ding in an chiahmi saramlu pawl

Naite March 3, 2019 ah Yangon kua Zoological Garden ah World Wildlife Day (WWD) an tuah i, cuka ahcun an tlaihmi vuiho, saram phaw, saram ruh le saram lu le ki phunphun an piah i, an hrawh. Minung tampi nih an zoh. Ramdang in thawngpang thanhtu zong an ra. 

Naypyidaw ah vuiho le saramlu pawl an khangh lio

March 4, 2019 ah Naypyidaw zong ah Kawlram cozah uktu hna nih, an tlaihmi-vuiho, saramlu, saramruh le saram phaw pawl- khanghnak an tuah ve. A ruang cu ramsa lei runven duhmi hna pawl nih, Kawlram in Tuluk ram ah vuiho le ramsaruh le saphaw zuar hi a karh tuk tiah, Kawlram cozah mawh an phurh caah a si. Naypyidaw an khanghmi hi US$1.3 million man a si. Yangon i an khanghmi he fonh ahcun, million tampi man a si lai.

Myanmar's Natural Resources Ministry nih Naypyidaw i an khanghmi saram chungchuak thilri ah hin, vuiho 277, vuiruh 227 le saramdang ruh, ramsaki 1,544 le ramsa saphaw 25 aa tel tiah an ti. Hi kan tuahmi nih hin, ramsa duh paoh in thah le sipuazi caah a thlithup in tuah hi cozah nih an khap timi hi mipi an theih ding caah le hi bantuk upadi buar bu in ningcangloin ramsa an thahnak hnga hnga lo ding caah a si tiah an ti. 

Kenya ram ummi-Save the Elephants (Vui khamh hna u) timi bu nih an chimmi cu, hi khanghmi vuiho pawl hi a cheu cu Africa in a rami an si i, a cheu cu Kawlram ta an si. Tuluk ram zuar ding tiah timhlamhmi an si an ti. 

Tuluk hi vawleicung ah vuiho tambik a cawtu ram an si. Tu kum ceu in Tuluk ram chungah vuiho cawkzorh hi an khap. Cu ti an khapmi nih, Africa ram i vui thahnawnnak hi tlawmte cu a zorter deuh lai kan zumh tiah, ramsa rungvengtu bu pawl nih an ti. Tuluk hi an pawi taktak. Saram phaw phunphun, saruh phunphun le saki a phunphun tibantuk hi, ramchung sii caah an hman hna i, cu thil nih saram thahnak hi tampi a chuahpi Cucaah Tuluk miphun nunphung le zumhnak hi, ramsa thahnak a chuahtertu thil pawi taktak a si. 

Lairam zong ah hin, ramhual tha tein ngeih le ramsa runven hi kan herh hringhrang ko cang. Cozah nih cun Khonutung Tlang hrawnghrang an hualmi le a dang Hriphi khua hna ah tlawmpal an hualmi dah ti lo cu, ramhual taktak hi tam kan ngei lo. Asinain khuate Ruakhua tibantuk hna nih, Thautu le Thautlang hna an hual hna i, cucu thil tha taktak an si. Cozah nih hual lo zong ah, khuate nih khua fak pi'n in ruah le tuak i, khuakhat le khat bawmh in saram hual hi tuah hrimhrim a herh ko cang. Cu lo ahcun Lairam ah a sungharmi sa-Ngengpi, sazuk, vom, cakei, vanvuk, vapual le va dang a phunphun hna hi him tein chiah le zohkhenh an herh cang. Cu ti kan tuah lo ahcun, Lairam ah sa pakhat hmanh um lo in a lawngkarang in um khawh a si. 

Kawlram Ni Lin le Dinti Harnak

Vawleipumpi a lum chin lengmang timi cu, UNO thawk in vawleicung scientist tam deuh nih an pawm cangmi a si. Politicians cheukhat nih cun, hruaitu an chuah khawhnak ding caah, vawleipumpi a lum chin lengmang timi hi, a pawmlomi zong an um ve ko. A ruang cu vawleipumpi lumnak an pawm ahcun, a lumtertu dat (CO2) thumhnak a hauh lai caah, sipuazi a tla lai ti an phan caah a si.

Vawleipumpi lumnak a diklo tiah an ti len zong ah, biatak cu doh khawh a si ti lo. Khuacaan a lum chin lengmang timi cu, minung a simi paoh nih cun el awk thalo in a um cang. Ram kihnak Europe chaklei, Canada le Russia chaklei hmanh ah, thal ahcun an lin tuk cang. Tikhal nih a khuh zungzalmi  Everest Tlangpar tikhaltlang hmanh an ti dih deng cang i, India le Bangladesh hi hmailei ahcun ti harnak fakpi a chuak te lai ti a si. Vawlei a tanglei ummi Australia zongah a linh a zual ngaingai i, khua a cheukhat cu celhchuak lo in a lin ti a si.

Kan Kawlram zong hi, duhsah tein a lin chin lengmang i, pawngkam rawhnak le tiharnak a chuak chin chin lengmang cang. Nai Ningani (April 25) ah, Yangon cu a linhnak hi degree 42 C  (107.6 F) a phan. Cu hlan i April thla i a rak linh bik hi degree 41.1 C a rak si bal i, cucu 1881 ah a rak si.

Tu kum India khuacaan hi a lin tuk te lai tiah an ti nain a kih caan le lum deuh caan a thleng peng nain, Kawlram nilin cu caan sau tuk a taang peng ti a si. Kawlram khuacaan zohtu zung nih (Department of Meteorology and Hydrology) nih Yangon a lin bik silo in a dang khuapi panga hi an lin deuh rih an ti.

Chauk khua meiti cawhnak hmun

Kawlram ah a linhnak bik khua hi, Irrawaddy Tivapi kam ah a ummi Chauk khuapi a si tiah an ti. Hi khua hi meiti zong tampi a chuah caah khua rum ngai a si. A linh zong a lin taktak. April 12 in nifatin te hi degree 45 C a phan peng ko ti a si. Kan hnu Nilini ah Chauk khua cu 46.4 C (115.89 F) a phan. Khua tampi ah degree 40 C cung an kai caah, harnak tampi a chuak. Cinthlaknak caah ruah a um lo. Tii a um ti lo i, cinthlaknak le saram zuatnak zong ah harnak tam ngaite a chuak. Chauk, Pakokku, Magwe, Yenanchaung hrawng, Pagan, NyaungOo hrawng hi, a "Carmi Hmun" (Dry zone) timi an si i, dinti zong a har ngaingai tawn.

2019 hi El Nino um kum a si caah, kum dang nakin a linh deuh pin ah a rocar deuh ngaingai caah ralrin taktak a hau tiah khuacaan thiammi nih an ti. Hi El Nino ruangah, tu kum thal chung vialte hi Kawlram cu a lin ngai lai tiah an ti.

Hi El Nino um caan ah hin, khuacaan a lin deuh khun i, inngkang meitet zong a tam khun caah, mei ralrin khun a hau. Tiva ti, cerh, tibual le vawleitang ti zong an car khun caah, hi bantuk El Nino kum ahcun dinti zong a har khun. Hi El Nino rat kum hi, Laiholh cun "phiang kum" timi  a si i, kan nulepa chan in meikangh a tam deuh kum a si tiah an rak ti tawn. Cucu a rak dikmi a si.

Shan ram ah fak ngai in ti harnak an tong

Hi nilin ruangah, hmun kip ah cerh le tiva an reu. Cucaah a tu lio Kawlram ah dinti thatlonak khua tampi a um i, cozah nih dinti phawt chawm hau in a ummi khua tampi an um cang. Atu lio bak ah hin, Kawlram ah Ramkulh le Ramthen 14 chung ah hin, hmun 10 chungah dinti harnak a chuak ti a si. Minung in 630,000 hi dinti an ngei thathi lo ti a si. Kayah, Mon, Rakhine le Shan ramkulh chung le Sagaing, Bago, Magwe, Mandalay le Irrawaddy ramthen pawl ah dinti harnak fakpi a chuak. Cu ka hmun ummi khuate 208 le khuapi 93 chung cu, tii an har taktak ti a si. Kawlram khualipi Naypyidaw hmanh ah dinti thatlonak a chuak cang ti a si.

Mon Ramkulh ahcun tikhur vialte an car dih caah, zan khaudei hngah hmanh ah, rawl chumhnak khim tii an hmu kho lo. Cucaah tii a hlutu le cozah pekmi ah an i hngat i, a zaa lak in an pe kho fawn hna lo. Rawlchumhnak hmanh a zaat lo caah kholhnak tiang cu an pe kho hna lo i harnak tampi an tong ti a si.

Nikum ahcun Kawlram a laiva ram lawng ah dinti harnak a rak chuak i, tu kum ahcun Shan Ramkulh tlanglei ummi Pindaya, Kalaw le Nyaungshwe peng hrawng zongah dinti harnak tampi a chuak. Kawlram hi Asia-nichuahthlanglei ram vialte lakah vawleitang tii that ah palinak a si nain, a tu ahcun a si ti lo men lai ti a si. Cu tluk cun vawleitang tii zong a zor cang.

Kawlram ah minung an karh ning a ran bantuk in, leitang ti an dawpmi zong a tam chin lengmang i, a zor ning a rang chin lengmang ve. Thingram a loh tukmi le vawleipumpi a lum chin lengmang ruangah, vawleitang tii zong a rang deuh chin lengmang ve. Ruahsurmi a tlawm chinchin tikah leitang tii a zor ning a rang chin lengmang. Suahsurlo in sau tuk a um ahcun, Kawlram hi ti harnak fak ngai a tong kho te dingmi kan si.

Nihin ni ah ramkip ah dinti kong ah buainak a chuak chin lengman cang i, Lairam zong hi kan i ralrin lo le timhlamhnak kan ngeih a herh ngaingai. Khuacaan aa thleng, vawlei khuacaan hi a lum chin lengmang i, tlangcung tii hi an reu chin lengmang timi hi, kan fian bak a herh. Cun kan fingtlang a san le chen caah, kan vawlei ah vanruah zong aa khawng lo i, ti a har sual ahcun harnak fak taktak kan tong kho.

Cucaah, a tu tein kan Lairam thingram le pawngkam zohkhenhnak, tupi hmawng, cerh le tiva runvennak lei ah, timhlamhnak, ralrinnak le cawnpiaknak kan ngeih lo ahcun, caan raulo te ah dinti harnak fak taktak i a tong kho ve mi kan si. Kan tiva, cerh le tikhur hna hi, fawi tein a reu khomi ram kan si caah, ralrin le fimchimh taktak kan herh.

Cucaah Israel ram fimthiamnak te hna va cawn i, kan ram tlang chungah vanruah khawn a herh. Thingram hninghno tein tuah i, thingram a hram ah tii tampi a um khawhnak ding in kan cozah nih timhlamhnak ngeih a herh. Mipi zong nih ram dawtnak lungput in thingkung ramkung cin deuh le ram dawt deuh kan herh. Thingram kan dawt lo ahcun nikhatkhat cu kan ramkulh hi fak ngai in harnak kan tong te kho men!

Jesuh Nih Thih A Rak Tih Ve Maw?

Minung a simi le khuaruahnak ngeimi paoh nih cun, thih hi tih cio a si. Tar bekbereu zong nih thih an tih. "Thih ka tih lo" a timi zong nih thih lai taktak ahcun tihnak an ngei ko. Vawleicung hruaitu sual bik tiah ruahmi le mipuarhrang taktak timi Russia hruaitu Joseph Stalin te hna le kan mah chan ah hruaitu sual taktak Saddam Hussein te hna zong nih, mi cu duhpaoh in an rak thah hna nain an mah thih lai cu an rak tih ko. Mithat lainawng Osama Bin la Den te hna zong nih thih cu an tih ve ko. Minung lawng silo in, nunnak a ngeimi saram paohpaoh hi tihnak kan ngei i, thih hi kan rak tih cio.

Jesuh zong hi, Pathian sinak tling tein a ngeimi a si ve nain, khatlei ahcun Mary chung chuakmi minung thisa le thisen ngei ve mi a si caah, thih cu a rak tih ve ko. A ngakchiat lio te in, Pathian fa a sinak aa theih. Vawlei misual caah a ratnak aa theih. A ton dingmi, serhsat, zomhtaih, ningzah le nihsawh a huahnak ding vialte, a thih tik ah hawi thih thi lo in a temtuar dingmi le a thih te nak ding vialte aa theih cia dih ko. Thihnak in ni thum hnu ah thawhter than a si lai nak zong aa theih cia ko.

 Vailamtah cung i thih te lai nak a ruah ah hin, minung a sinak cun har a ti caan a tam tuk lai. A chungkhar, unau, a zultu hna a ruah ah, a lungfah le ngaihchiat caan a tam tuk lai. Nazareth khua i a  hawikawm a ruah hna ah, a lunglen caan a um ve hrimhrim ko lai. A nu, Mary hrimhrim hi a zaang a fah tuk lai, a sia a herh tuk lai timi cu chimhau lo a si. A thih tik i, a nu a ngaihchiat lai le tah lai a ruah ah, a celh in a celh lai lo.

Zeicatiah Jesuh nih hin, vailamtah thing cung i a thih ding hi a rak fiang cia ko. A rak chim cia ko. Cucaah, "Moses nih thetse ramcar ah dar rul a tar bantuk in Mi Fapa zong hi tar ka si ve lai" (Johan 3:14) nak ah a rak chim cia cang. Vailamtah cung thih cu, thih vialte lakah a fak bik, tihnung bik le ningzak bik thihnak a si zong Jesuh nih a theih ko.

Jesuh chan ah hin, Judah ram cu Rome cozah nih an uk. Rome peknak a dohmi le misual pawl kha, midang zohchun ding ah Rome ralkap nih Vailamtah ah ah rak thanh tawn hna. A pikpak an thahnak kong cu tuanbia ah tam an tial lo nain, mi tampi an rak thah hrimhrim hna lai timi cu a fiang ko. Tuanbia tialtu hna nih "a bu in mi tampi vailamtahnak kong tu hi an tial tawn." Pumpak vailam an tahmi hna zong, Jesuh nih a rak hmuh men ko hna lai. Bible ahcun Jesuh nih a rak hmuh hna timi cu an tial lo nain a rak hmuh ko hna lai. Zeicatiah hihi Rome ralkap nih an tuah tawnmi a si caah a si.

Hlan lio ah hin, Rome lawng nih vailamtah thah hi an hmang lo. Judahmi zong nih an hman ve. Judah siangpahrang Alexander Jannaeus (103-76 BC) nih hin, Jerusalem khualaili bak ah Pharisees minung 800 hi hmun khat ah vailamtah ah a thah hna ti a si. Syria uktu ah chiahmi, Rome ramuktu bawi Quitilus Varus nih 7 BC ah Jerusalem khuami 2,000 bak te hi ni nikhat ah vailamtah ah a thah hna ti a si. Cucu Jesuh chuah lai te a si.

Rome nih hin mipi hmuh khunnak lampi kam ah Vailam an tah tawn hna

Roman Emperor Augustus Caesar (27 BC-14 AD) le bang nih cun, a chanchung ah "A tlizammi sal pawl hi minung 30,000 hrawng hi, vailamtah ah ka thah hna asiloah an bawile sinah ka kirter than hna" tiah, uanthlarnak bia a rak chim tawn. Augustus hi Jesuh kum 14 kuakap a si tiang Rome Emperor a si caah, a mah chan ah hin Judah ram zong ah a pikpak in vailamtahmi an um len ko lai. Cucu Jesuh nih hin a rak hmuh len khawhmi hna a si.

Rome nih Vailam an tah hna tik ah, an ningzak sehlaw law, tih a nunnak minung nih hmu hna sehlaw, kan doh ngam hna hlah seh tiah, mipi hmuhnak lampi ah hin Vailam an tah tawn hna ti a si. Cucu vailamtah mual a pho khunnak le a fah khunnak a si. Chungkhar tiang in ningzah le mualpho an tuar. An thinlung a rawk taktak ti a si.

Vailamtah cung thahmi hna cu, "capital punishment" timi "thih dantatmi" an si.  A sualnak ngan tukmi-cozah dohmi, mithat lainawng le dahmiah-tibantuk lawng hi, vailamtah ah an thah hna. An thah tik hna ah, khulrang in an that hna lo i khulrang in an thi kho lo. A cak deuhmi cu ni 2-3 hna an nung ti a si. A cheu cu langta nih an nung nain an sa an ei hna. A cheu cu thi tuan hna seh tiah, an ke an khiah hna. Vailamtah cung thimi hna cu "misual" taktak an si caah, ningzah le zomhtaih fak tuk an tuar. Mi nih hlawtmi an si. Minung nih an lu an thin hnawhmi hna an si. Phundang in chim ahcun, "fihnung teifiak thihnak" a si. Ningzah le zomhtaih huahnak bik thihnak a si.

Cucu Jesuh nih a rak hmuh lengmang ve ko lai. Cucaah vailamtahnak cung thih ding hi, Pathian fa, Jesuh ca zong ah tih a nung tuk thiamthiam ko. Thi le sa a nungmi caah cun a tihnung taktak a si. ISIS nih Vailamtah ah an thahmi hna zoh ah, an temtuar ning hi kan mah chan ah a fiang ko. Rome chan zongah mah bantuk a si ve ko.

Gethsemane Dum 

Matthew nih a kan chimhmi cu, Jesuh nih a thihnak ding kong a hei ruah ah a tih tuk ve timi a fiang. A thih lai temmam te ah, Jesuh nih Gethsemane Dum i thlacam ding in, Peter le Zebedi fapa pahnih hna kha aa kalpi hna. Cu a zultu a chimmi hna bia nih Jesuh nih a thih lai dingmi a tihnak kong le a  lungput kha fiang tein a lang. Jesuh cu "A ngaih a chia i, a awlok a chong" tiah Matthew nih a tial. Cu tik ah a zultu kha a thawh hna i, hi tin bia a chimh hna:

"Ka lungre a thei tuk hringhran i ka thi sual lai. Cucaah hi ka ah hin rak um u law hngilh lo tein rak ka hngak u." (Matthew 26:37).

Matthew nih a kan chimhmi cu, Jesuh nih hin thih hi a tih tuk ve caah, a Pa, Pathian sinah, voi thum kheng te, "Ka Pa, a si khawh ahcun hi hrai hi ka thial piak ko" (Matt 26:39, 42, 44) tiah a pa a nawl. "Voi thum tiang thla a cam. A chim cia kha a chim than" (26:42).

A Pa, Pathian nih vawlei misual khamhtu le an sualnak in tlanh awk ah a ka thlah timi kha Jesuh nih a theih ko. Khaukhih cia ka si; vailamtah in ka luat kho lai lo. Hihi Pa nih a ka khan piak ciami a si timi aa fiang bak ko. Amah aa fian lawng silo in, Pa zong a fiang; vancungmi zong an fiang. Mary zong a fiang. Vawleicung a pa-Joseph-zong a fiang. Cucaah cun pei a min hmanh ah, "Jesuh na sak lai" an rak ti i, Jesuh tiah min an saknak a si. Jesuh a sullam cu "A mi kha an sualnak chung in a khamh hna lai" (Matthew 1:21) ti a si.

Jesuh hi vailamtah cungah thlai le thah ka si lai. Ka luat kho lo. Hihi vawlei ah ka rak tum chan le rat chan a si timi aa fiang tuk ko nain, minung thisa a ngeih ve nakin a rak tih hringhran ko. A rak tih hringhran ko timi a langhter khuntu cu a thlacamnak ah voi (3) khengte "Ka Pa, a si khawh ahcun hi hrai in ka luatter ko" tiah thla a cammi nih a langhter tuk.

Jesuh nih hin, hi vailamtah thihnak hi, zeitluk in dah a rak tih le a ngaihlah timi cu, Luke thawngtha nih hi tin a kan chimh. Jesuh hi vancungmi nih an rak hnemh hnu hmanh ah, "Lungthin fak ngaingai in fak chinchin in thla a cam i a thlan cu vawlei ah thidor bantuk in a tla" (Luke 22:3,44) tiah a ti.

Sibawi thiammi hna nih an tuak i, lungretheihnak a san tuk tik le chungthin si a vangh tuk ahcun, minung hi molh lawng silo in, minung chungril hi a rawk kho; kan titsa chung ummi thihri te pawl khi an kekkuai kho i, kan vun leng ah thi hi a chuak kho ti a si.

Jesuh hi a thlan hmanh thidor bantuk in a tlak khawh tiang a lungthin a rak kekkuai timi zoh tik ah, "vailamtah cung thih hi a rak tih taktak ko" timi a lang. A rak ngaihlah taktak. A hinglung a rak temtuar taktak. A lungthin a rak kekkuai taktak ko timi hmuh khawh a si. Pathian tufa, sualnak ngeilo, nangmah le keimah caah temtuarnak hi, a kan dawt tuk ca le a kan zaangfah tuk caah a si.

Cucaah Pathian kan zumhnak ah temtuarnak le harnak na in, kan in tikah, hi Krih temtuarnak ruat bu tein nun le tuar ve a herh. Zeicatiah "Krih ca i riantuan thiah kan si tik ah hin, a zumh lei lawng si lo in, a ca i temh innak hmuh ding zong hi a si chih" (Filipi 1:29). Cu lawng ahcun Krih sunparnak hi kan i hrawm kho ve lai. Cucaah Krih zumtu paohpaoh nih cun, hi hla te hi ruat bu tein, kan nunnak hi hman a herh:

                      Vailamtahnak zungzal dinnak in ka zulh lai
                      Lunglawm in ningzah ka in lai...
                      Vancung ka inn ahcun a ka auh te lai i,
                      A sunparnak ka hrawm ve lai…..

Krih sunparnak hrawm khawhnak ding caah cun, Vailamtah hi dinnak in zulh a herh. Lunglawm in Krih nih a tuarmi ningzahnak tuar a herh. Cu lawng ahcun vancung ah a kan timhtuah piakmi kan inn ah, Krih sunparnak kha kan i hrawm kho ve lai.

-------------------------

Australia Nilin A Zual

Vawleicung pumpi ah, ni linh hi a zual chin lengmang. Cucaah ram rocar ngai pakhat a simi Australia hi vawlei khuacaan thlennak nih, harnak a pek chin lengmang ve. Australia hi vawlei a thlanglei kap ah a ummi a si.  Khuasik ahcun a kik ngai nain thal ahcun a lin ngaimi ram pakhat a si. Vawlei a chaklei ah khuasik a si lio ah, Australia cu thal a rak si. An nih caahcun January hrawng hi a linh cem caan a si. 

Australia hi vawleipumpi lumnak ruang le khuacaan aa thlengmi ruangah, a lum chin lengmang ve i, meikang zong a tam chin lengmang. Innlo a kanghmi zong hi a tam ngaingai cang. Thetse rawn bantuk a sinak hmun zong  a a um i, a caan ahcun "thetse thlichia" a hran caan zong a um i, tihnung ngaingai a si tawn. An ram zong a car chin lengmang. Australia nichuah-chaklei ummi Great Barrier Reef timi rili tang thingram zong tam tuk hringhran hi a thi cang. 

2019 Australia Australia khuacaan hi a linh bik kum a si. January 17, 2019 ah khan ni ruk chung bak hi, degree 104 F cung a kai peng ti a si. January 12-17 kha Australia tuanbia ah niruk chung pehtlai tein a linh bik kum a si tiah an ti. An mah Australia mi zong nih, tu kum January tluk linh hi kan thei bal lo tiah a ti. 

Australia nitlak chaklei ah a ummi Marble Bar timi khua cu a linh tuk caah, Sunday (January 13) ah khan degree 120 F a phan. January chung ah a linh bik a si. Cu ka khua ahcun, ni 20 chung pehtlai tein degree 104 F cung a kai peng ti a si. 

January Australia linhnak degree C in an piahmi

New South Wales timi hmunram (region) ahcun ni 14 chung hi a linh bik mi ni an si i, voi 8 hi January thla chungah a linh bik a si. Nithum ni ahcun, "A linh tuk caah lam an phahmi kat-ta-ya kha a ti" tiah Nine News timi CNN he aa pehtlaimi nih an an ti. 

Australia a thlanglei le New South Wales le Victoria hna zongah a linh a san bik ni an si i, degree 120 F cung an kai. Port Augusta ahcun degree 118 F a si i, Griffith ahcun degree 115 F a si. 

CNN riantuanmi Simon Grainger, Bureau of Meteorology timi khuacaan kong thiammi nih, "A linh ning le linh caan aa pehning ruah tikah Australia nichuahlei tlangchung ram ah January a linh ning hi 1939 hnu ah a linh bik kum a si" tiah a ti. 

Minung hi an thlan a chuak dih. Noona timi New South Wales nitlaklei ummi khua ahcun a lumnak a niam bik nak a si i, cu ka hmanh ahcun  Nilini zan ah degree 96 F a si i, a lum bik zan a si ve than. Zan khuadei hi degree 96 peng a si tiah an ti. Australia thlanglei ummi Tarcoola zong degree 120 F bak a phan ti a si. Cucaah minung le saram caah celh chuaklo in a lin an ti. 

A linh tuk caah rilikam ah tii aa liomi hna 

A linh tuk caah "high ozone levels" timi nika ceunak linmi a san tuk caah le thli a hnomh tuk caah, Sydney hrawng ahcun leng chuah lo ding tiang in ralrin ding in cozah nawlngeitu nih nawl an chuah phah. Khuhhring ngeimi, damlomi, tar le ngakchia caah tih a nung khun ti a si. 

Mi tampi cu rilikam ah an kal i tii an i lio. Rilikam zong cu a linh tuk caah, mi tampi kha lungmih, luakluak, lufah, takfah, dangcar, tihal, thahri fah, thaw-tet, vunhawng thlennak, lungtur, thaw-dawp khawhlonak le thluak buaibainak zong an tuar ti a si. Rili kam i tii a liomi zong, nilin ruangah tam tuk buainak le harnak an tong ti a si. 


Nilin ruang ah a thimi rang pawl

Australia hi thla khat chung bak ah nilin khua-al fak tatkak (heat wave) nih a voi hnihnak a chuah hnawh a si. Hi nilin nih hin, Australia ram pangpar, thingram le thil nung thihnak tampi a chuahter. Nichuahthlanglei ummi Murray-Darling Basin timi rili ahcun nga million in an thi. A linh tuk caah, ramsa zong tam ngaite an thi. Papalak le va hmanh thingkung ah an i fu kho lo i, an tla ti a si. Ramsa zong tiva kam rumro ah khua an sa hna le a but in an i bu hna ti a si. Ramtang meikangh kha a tam tuk i, Australia caah sunghnak nganpi a chuak ti a si. 

January ah a linh tuk caah Australia hmunn kip ah hi tin rammei a kang

Pawngkam kilvennak uarmi hna nih cozah le ramkulh hruaitu hna nih tiva tii tha tein an zohkhenh lo caah le leikuang tuahmi hna nih tii an hman tam tuk caah, hi bantuk in nga te hna an thih tuknak a si tiah an ti. Inzuat satil zong tam ngai an thi. 

Darling River le Menindee Lakes hna ah ti an tlawm caah, cozah nih tii an thlah hlan ah nga million tampi cu oxygen thli thiang an hmuh ti lo caah an rak thi. Cucaah hi nga an thih tukmi hi Australia hi pawngkam kongkau ah aa thangtu a si tiah an ti. 

Haran: Biakam Hlun Khuapi Pakhat

Haran khua hi, Israelmi tuanbia ah a biapi taktakmi khua pakhat a si. Asinain mi tampi nih a kong an chim tuk lem lo caah, vawlei tuanbia ah theih tukmi le a lar tukmi khua a si lem lo. Naite ah Canaan ram in a upa Esau tih ruah ah Haran ah a zaami Jacob kong bible study ah kan cawng i, Haran kong hi theih a tlak taktakmi a si tiah ka ruah caah, hi capar ah ka tialnak a si.

Haran khua hi Israel tuabia aa thawknak khua khan a si. Zeicatiah hi khua ah hin Abraham pa Terah nih a chungkhar cu Canaan ah pem ding in a kalpi hna nain, hi khua ah a tang i, cu ka ah a thih tiang a um. Hi khua a biapitnak bik cu, Abraham le Pathian an i ton hmasatnak khua a si caah a si. Pathian nih Abram (ahnu ah Abraham) a auhnak le Canaaan ram pem a fialnak khua a si (Gen. 12:1-4). Lamkaltu 7:2-5 tu ahcun Steven nih hi tin a chim: "Abraham hi Haran an pem hlan, Mesopotamia ram i a rak um lio ah, sunparnak Pathian a sin ah a lang i bia a kamh." Asinain Genesis chimmi tu hi, mi tam deuh nih a dik in chim deuh a si.

Ur in Canaan ram ah Abraham pemnak lam

Genesis 12 ahcun Pathian nih Abraham a kawhnak hi Haran phanh hnu khan in a chim. Genesis ning in chim ahcun, "Pathian nih Abraham hmang in, minung sinah a thar in aa phuannak khua cu Haran khua hi a si" kan ti khawh. Zeicatiah Buanchukcho a dih hnu in le Babel innsang an sak i vawlei khuazakip an i thek hnu in, minung nih Pathian an biaknak hi Bible ah kan hmu ti lo. Noah fapa Shem chan in rel tik ah, a chan (9) nak ah Abraham a chuak. Hi chan (9) chung vialte minung nih, Pathian an biaknak kong hi, bible ah a um ti lo.  Cucaah Haran cu minung sinah Pathian aa phuannak khua a si kan ti khawh.

Haran timi hi, Hebrew ah (חָרָן‎ Ḥārān) ti in aa tial. Turkey ah a ummi khua pakhat "Harran" ('r' pahnih in tial) timi he aa khat riprep. Hebrew biafang zoh tikah, "Harran" timi a sullam cu "tlangcungmi" (mountaineer) ti zong a si i, "parched" (nilin ah thil car) asiloah "tihal" ti khi a si. Accadian holh "charana" ti zong a si kho i, cucu a sullam cu "lam" (a road) tinak a si.  

Haran hi cinthlaknak le zuatkhalhnak hmunhma pical ngai a rak si. Abraham a pa, Terah hi, Canaan ram pem a rak i thawh ko nain, Haran a phak ah um hmun a khuar i a tang (Gen 11:31). Zei ruang dah a tan hnga timi kan thei lo nain, hi khua hi sipuazi a that caah a si kho men. Hi ka khua ah hin, BC 2000-1900 kuakap ah Pathian nih Abraham cu a kawh i, Canaan ram ah pem a rak fial. Cu ram ahcun telefa le ram pek i, miphun nganpi ah ser ding kha Bawipa biakam a si (Genesis 12).

Haran khuarawp an hlaimi hmun khat

Haran khuaram (region) hrawng hi, Paddan Aram asilole Aram Naharaim tiah an auh. Abraham hi kum 75 a si tiang Haran ah a um. Abraham le a nupi Sarah le an tupa Lot cu Haran chuahtak in Canaan pem an rak i thawh. A hnu ah Abraham i a tupa Jacob cu Haran ah a va zam. A nuta Laban fanule pahnih-Leah le Rachael- a va thit hna. Hi ka khua ah hin, Pathian nih Jacob cu nupi fate he, satil he thluachuah tampi a pek i, Canaan ram a phanh hlan in, mirum ah a ser.

Haran khua hi, hlanlio khuahlun taktak a si. Mesopotamia chaklei, Jullab tiva kam ah a um. Cu Jullab tiva cu Balih Tivapi i tivatengnge a si. Haran hi Turkey ram ummi a tu lio khua Urfa timi khuapi in nichuah-thlanglei Km 35 hlatnak ah a um. Syria le Turkey ramri pawngte ummi a si. Khuahlun taktak a si. Kum 1950-59 kua hrawng ah, Haran khuarawp cu an hlai i, innlo zeimaw zat an hmuh. Khua kulhnak vampang zong an hmuh.

Haran hi, Mesopotamia le Mediterranean Rili karlak i khual tlawnnak lampi an i tonnak hmun ah a ummi khua a si. Lam tampi aa tonnnak ah a um. Cucaah ralkap lei le raltuknak lei ah a biapi taktakmi hmun hma ah a um caah, siangpahrang ram lianlian kuttang ah a rak um lengmang. Hlanlio Babylon chawlet pawl an thilri chiahnak khua pakhat a rak si./Haran timi hi Akkadian holh in "harranu" ti a si. Cu a sullam cu Mirang holh cun "journey caravan" ti a si. Cucu Lai holh cun "khual tlawnnak/bupi khual tlawngmi" tinak a si. Cu biafang nih a langhtermi cu Haran hi khual tlawng le chawletmi tampi an i dinhnak khua a si tinak a si.

Cucaah cu bantuk in khua tha le khua thangcho a si caah, Abraham a pa Terah zong hi Ur in Haran ah a rak pemnak a si kho ve. Cun Terah pem lio ah hin, Ur hrawng hi a dai lo. Ral an rak i tu peng i, Terah hi khua a thanchonak le a daihnak deuh Haran ah rak pem sehlaw a dawh.

Haran khuapawng tuu tlawnnak (Jacob a rak vahvaihnak hmun hrawng a si)

Haran hi raltuknak lei ah hmunhma biapi taktak ah a um caah, cozah phun kip nih an rak tuk i an rak lak tawn. Hlan ah, Amorite miphun sermi Mari Pennak tang ah a rak um. Mari khua hi Babylon le Haran karlak um. Cu hnu hnu ah Hittite le Mitannian Pennak tang ah a um than.

BC kum zabu 8 nak le 7 nak ahcun, Assyrian pennak tangah a rak um (2 Siangpahrang 19:2; Isaih 37:12). Khua rum ngai a si caah, Haran hi BC kum zabu 6 nak ahcun Phoenician kuapi Tyre he zong cawkzorhnak ah hnatlaknak a rak ngeimi an si (Ezekiel  27:23). Bible zong ah a langmi khua a si. 

Cu hnu ah Assyrian le Babylonian Empire tangah an um than. Assyrian siangpahrang hna kuttang ah a rak um tawn i, a khua kha fek tein an rak kulh. Assyrians khualipi Nineveh a tluk hnu BC 612 ah caan tawite chung cu, Haran hi Assyrians an headquarter ah an rak hman.

Biaknak lei zong ah hmunpi a rak si. Abraham chuahnak khua Ur hi "Sin" timi "Thlapa pathin" (moon god) caah hmunlaili a si. Haran zong ah hin, "Sin pathian" caah biakinn nganpi a um tiah Mari lungcatial ah a um. Cu Sin pathian cu Assyrian siangpahrang Sargon le Assurbanipal nih, biatak tein an rak remh ti a si. A hnu bik Babylon Emperor Nibonidus (556-539 BC) i a nu cu "Sin pathian tlangbawinu a si i, Babylon in Sin pathian lem kha Haran ah a thial than i, a rak bunh than hna."

Haran i "Thlapa Pathian" (SIN) biaknak inn hlaimi (Ref. Bibleplaces.com)

Terah a thih hnu ah, Abraham le a tupa Lot le an sinum cheukhat le an satil run cu Canaan ram pem ah an rak i thawh. Terah cu Haran ah a thi. Canaan a phan thai lo. Abraham tupa Jacob cu a upa Esau thluachuah a co dih hnu ah, a nuta pa umnak hi Haran khua ah hin a rak zam. Cu ka ah Nahor fapa Laban fanu hna-Leah le Rachael- a va thit hna.

Hi Haran ah hin Jacob hi Rachel co ruah ah, kum 14 a pu Laban a rianh. Cu hnu ah kum 6 Laban sin ah a um rih i, a rian a bomh rih. Cucaah a zapite kum 20 (7+7+6=20) Haran ah khua a sa Gen 31:38, 41). Cu ka ahcun Leah he fapa pali-Reuben, Siemeon, Levi le Judah an hrin hna (Gen 29:31-35). Caan sau nawn hnu ah, Leah kha Jacob nih a ihpi than i, fapa pahnih-Issakhar le Zebulun-a hrin hna. Cu hnu ah fanu Dinah a hrin than (Gen 30:18-21). Leah he fapa (6) an hrin hna.

Caan karlak ah, Jacob cu Rachel salnu, Bilhah he Dan le Naftali an ngeih hna. Leah salnu, Zilpah he zong fapa pahnih-Gad le Asher- an ngei than hna. Cucaah, Jacob hi salnu pahnih-Bilhah le Zilpah- he fapa (4) an ngeiti tinak a si. Kum tam nawn hnu ah Rachel zong cu fapa a van ngei ve i, a  min ah Joseph a si (Genesis 30:23,24). Jacob nih hin, fapa (12) a hrin hna i, Benjamin dah ti lo cu, an zapi tein Haran ah ah an chuak dih. Cucu a biapi taktakmi tuanbia a si.

Jacob hi, Haran a um lio ah a pu Laban satil a rak cawng. Pathian nih thluachuah a pek i, telefa tam ngai a ngeih pin ah satil zong tam ngaite a ngei. Phun dang in chim ahcun a vahvaihnak Haran ram ah mirum le milian ngai ah aa chuah. Canaan ram a kir tik zongah, mirum taktak in a kir timi kan hmuh.

Khuaruahhar bik a simi cu, Haran a um lio ah a hrinmi Leah fapa-Judah chung in, David, Solomon te hna zong an chuak i, kan Bawipa Jesuh zong hi Judah cithlah in a chuakmi a si. Pathian cu "Bia" a si i, cu "Bia" cu titsa cannak ding caah, Leah fapa-Judah ciruang- hi a rak hman.

Cu Judah cu hi Haran khua ah a chuakmi a si. Cucaah Haran khua hi, Judahmi le Krihfa kan caah, a sunglawi taktakmi le philh awk a thalomi khua pakhat a si!!

----------------------

Zohchihmi ca

1. Haran: Mercer Dictionary of the Bible.