Accident Kan Ton Lio Caan Ah Kan Tukhal

Minung nih hin, nifatin kan nunnak ah program phunphun kan suai tawn. Manh lo taktak in can hi kan i suai tawn. Asinain a can ahcun kan i suaining in kal lo in, kan suaisam lo ning in, thil dangpi in a kal than tawn. Nai July 30 ni zong, chun nitlak in zan tiang program cu kan i suai nain, a donghnak bia ngeitu cu Bawipa a si caah, kan i suaimi cu pakhat hmanh hlawh a tling lo.

Minung program cu hihi a si. July 26-27 cu kum hnih voikhat tuahmi North America Thau Khawm kan tuah. Zarhpini zong khual tampi nih kan church pumhnak ah a kan telpi. Kan thadit le lunglawmh hmanh a dih manh rih lo. July 29 ah, Kuki Chin Baptist Association in sayate pahnih a kan tlawng. July 30 cu an cam. Cu ni cu manh lo ngai in can kan i suai. Chun in zan tiang can aa tet ngai.

July 30 (Nihnihni) cu zing in kan i manh lo ngaingai. Ka nupi le fale pathum cu Indiana a kal ding an i tim. A ruang cu kei kha August 2-3 ah tuah dingmi CRDP Conference, DCBC, Dallas, TX ah kal ding ka timh caah, kan fale a hniang pathum cu inn ah chiahta awk an tha lo i, a nu nih Indianapolis ah aa kalpi hnik hna.

Kan can aa tet ngai nain, ka nupi le fale sia an herh tuk i, inn ah ka va tinta. An kut ka va tlai ta hna lai ka ti. Inn ah ka va tin ta. Thil ka va timh hna. Indianapolis cu an kal tawn lengmang nak a si caah, a hniang bik pahnih cu an i ngaih ngai. Huamlonak zeihmanh an ngei lo. A hniang pa, Gabriel Veltha Lian cu juice din pah in nuam taktak in lamkui pah in motor ah a lut. A hniang nu, Isabella cu "Hla aa sak pah. A nu a zulh tawn caah, kal lai aa ngaih tuk. Nuam tein hlasak bu in motor ah a lut ve."

A lai pa Elisha Velngeih Lian cu, Indiana kal a huam bak lo. Inn cungah a rak i thup. A nu nih "A ngakchia deuh le inn ah siaherh a si. Kal ve ko she" a ti. Kal ka va fial. A huam lo tuk i a tap. A zaam. A tah bu in, "Ka fa game cawk ding na ka hauhmi kha, Nikhatni ah ka rak tlung lai le kan pafa te in kan va cawk lai. Na nu cu va zul ko mu. Kei Dallas kal ding ka si le inn ah nanmah lawng um cu siaherh a si" tiah ka lem. Cu game cu a ka hauhnak a sau ngai cang. A hniang pa Gabriel he kan pahnih tein celh kan duh, tiah a ka ti tawnmi a si. Game cawk piak ding bia ka kamh cangka in, a mitthli aa hnawt, aa tim than.

"Ka pa, game cawk piak ding cu bia na kamh taktak maw? $75 man asi lai. Biakamnak caah kan kutdong sih u sih" tiah a ka ti. Kan kutdong cu kan sih i, bia cu ka kamh. Cuticun thil aa thleng i, thanuam tein motor cungah a kai ve.

Ka kuh ka reh ta hna an zapi tein, motor chungah an kai. Ka can aa tet tuk caah "Bye Bye ka tuah hna i an chuak colh ve. Motor ka start cang nain, an chuah hlan kal kha ka sia a herh bantuk in a um caah, an chuah ka ngan hna i cun ka chuak colh ve. Cucu 10:35 Am hrawng a si. 

USA cu manhlo tuk in khuasaknak ram a si. Biakinn office ah kan sayate pahnih zong cu an rak phan cang. Biakinn le a pawngkam ah kan chawhpi hna. Thla kan camti. Hman ka in thla ti. Kei kha Norway in a kan tlawngmi Pu Thla Uk chuncaw eipi ding ka tim. Cucaah kan church Assistant Pastor John Van Nun Tluang kha "Kuki kan sayate cu nang tal nih chuncaw va dumpi te ko ne hna" ka ti i, cuticun rian kan i phaw. Zanlei ah mithar dawng khat len ding le zan 7:00PM ah upate vial nih kan sayate va len ding kha program kan suai. Chun ah downtown ah va zohpi ta ding kan i tim rih.

Chuncaw ei ding in Pu Thla Uk he cun kan kal. A can cu 1:10PM a si. Restaurant kan phak lai Stop Sign ah telephone a rak ring. Ka van zoh i, ka theih balomi Florida State in khua pakhat phone a si. "Hihi thilri zuarmi hna nih a ka auh sawhsawhmi a si ko lai" tiah biapi chia lo nawn khin ka um. Lampi motor tam lio a si caah, theihomi khua in a rami phone tlaih ding ah ka van tim tuk lo. Asinain, "Hei tlai ko hme. Thil zuarmi an si ahcun na chiah than te lai" ti khi ka thinlung ah a chuak i, ka chiah cang nain ka van tlaih than.

Cu ahcun "Na nupi le accideng an tong i, van I chawn u" timi aw a si. Kan nu he kan van i chawn. "Papa van ra zawk u" tiah a ka ti. "Nan i khawng maw?" tiah ka ti. "Kan i khawng ko. Ka fale cu an thi a chuak tuk le an kalpi cang hna" tiah a ka leh. "Nan dam maw?" tiah ka ti. "Kan dam ko. A fak tuk hi" tiah a ti. Tah bu ngacha in a ka chonh. "Nan thin rak phang hlah u. Lungthin dai tein rak um ko u. Ka ra lai" tiah ka ti colh. Cun kan i chawn pah than lengmang.

"Ka van ra lai" tiah ka ti ko nain, an accident nak cu Laimi umnak khua a si lo. A hla ngai i cak ngai in kal hmanh ah, suimilam 1:40 hrawng kal a si. Kal zawk awk a tha mi a si lo. Chikkhatte ah zeidah kan tuah lai timi ruah awk a van har ngai.

Kalnak ding cu Ohio le Indiana ramri Richmond khua a si. Meng 119 tluk hrawng hlatnak ummi khua a si. Duakdak in kal awk a tha lo. Pu Hla Uk zong cu, "Zeitiawk a tha lo. Inn ah in thlah than ko ne ning. A pawi tuk ee" tiah ka ti i, inn ah ka thlah than. Ka lung a tha lo taktak.

Biakinn ah ka kir than. "Van ka zoh ah a sang. Vawlei ka zoh ah a pit" timi ah kan chuak cang ko. Chim awk khi a um ti lo. Midang bawmh hal zawk awk an tha lo. "Ka office ah ka khuk ka bil i, thla ka cam. "Bawipa, ka nupi le fale nunnak na kut ah kan up. Nangmah nih zohkhenh ko hna. Ka nupi le fale zei an can hmanh ah, lungthin dai le hnangam tein ka um khawhnak hnga, zumhnak, ruahchannak le thinlung thawnnak ka pe ko. Lungthin dai te le hnangam tein ka umter ko. Dam tein kan i hmuhnak hnga kan bawm ko" tiah thinlung dai tein ka um khawhnak hnga thla ka cam.

Saya Tluang ka chonh i, a rannak in a van i thawh colh. Driver license a thih lio a si caah, keimah tein motor mawngh ding kha a si thiam lo caah, amah nih a ka zulh. Driver license thih zong hi, voi zeizat dek USA ah kan tong i, a tu bantuk lio ngelcel i license thih zong cu a har khun hawi. USA ah license thimi in motor mawngh cu a phung a si lo pinah tih a nung tuk. Cuticun Saya Tluang he 1:35 PM tluk ah biakinn in kan i thawh.

Caan tlawmpal ah Palik pa nih a van ka chonh. "Miami Valley Hospital, Dayton ah kan kalpi hna lai" tiah a van ti i, "A tha tuk. Dayton cu a nai deuh le" tiah ka ti. Richmond cu a va hlat ngai caah, sizung um le zohkhenhnak ah a har tuk ding a si. Cu pin ah Miami Valley Hospital cu nau pathum kan ngeihnak a si. Dayton cu kum 10 ka umnak khua a si caah, cawlcangh le umkal zong a fawi deuh lai tiah ka ruat i ka hnga a van ngam ngai.

"Na nupi le fale accident an tong. Hma an pu. An thi a chuak i, sizung ah an tlikpi hna" timi bia van theih cu lung a nuam lo taktak. Cun meng 119 tluk hlatnak a si fawn. Cun motor tampi kalnak I-70 Highway cung kal ding asi tik ah, kan mah zong accident kho kan si ve rih. Lampi ah motor zong aa tap kho. Zeitikdah kan va phak te hnga timi ruah ah, theih khawh a si fawn lo. Khing khi a rit taktak.

Dayton kan phak dengmang ah, Palik nih an ka chonh than. "Na fahniang pa, Gabriel, cu aa khawn ning a fak ngai le Indianapolis ngakchia sizung ah helicopter in an lak cang" tiah an van ti. Motor mawngh pah a si tik ah, sizung min zong cu ka chinchiah kho zawk hawi ti lo. "Maw, Pathian, nunnak zuah hram ko" ka ti.

Zingka an kai lai i, mithmai panh tein lamkui pah in motor a kai kha ka mitthlam ah a cuang thluahmah. Kum ruk te lawng a si tik ah, sia a herh khun tuk. Nu lo pe pa lo in, kan fahniang a thinlung zeihme a va lawh hnga? Tihphannak hna a ngei hnga maw? Lungthin zaw tuk in a um hnga maw?" timi ka ruah ah ka lungthin khing a rit taktak.

Cu ti khingrih tuk buin, kan chairman le upa hawi kha kan dirhmun tawite ka hei thanh hna. Telephone cu palik sin in a rat can, sizung in a rat can ti in, a kenkip in a ra. Text message zong a si. Kan kalnak ding sizung zong kan thei lo. Cucaah Ohio le Indiana ramri kan phak lai ah, ka van chonh than hna. Kan nule le ka fale pathum cu "Reid Hospital, Richmond, ah kan chiah hna" tiah an van ti. Cu sizung cu a liamcia zarh li lio ah ka u fapa accident an tong i, sizung ah an rak chiah i, kan va laknak a si kha a hnu ah ka van theih than

Tlawmpal ka kal ah, "Na fapa upa deuh kha, motor leng ah aa hlawnh i, fak ngai in aa khawn caah, helicopter in an lak than. A naupa umnak sizungah an kalpi ve" tiah an van ti than.

Indianapolis sizung cu internet in ka van kawl i ka van hlat. Riley Children's Hospital a si an ti. An phone ka lak i ka chonh hna. "A hniang pa, Gabriel Lian cu a lut cang. Kan sin a phan. Upa pa cu a phan rih lo. An rak zuanpi lio a si" an ti. "Aw a pahnih bak in helicopter lak cu a pawi tuk ee" ka ti.

"USA cu accident a tam tuk caah, hi bantuk accident hi, kan tong sual kho ve ko" timi kan ruah bu ah khin, a tu chun bantuk in harnak-hmun hnihthum i ton ding cu kan rak ruat hrimhrim lo. Kan fapa pahnih helicopter in voi hnih an thiar hna timi cu, kan chun mang hmanh ah kan rak manh balmi  asi lo. Minung fa, hringtu pa le caah a fawi lo ngai.

"Aw, a cu ngelcel cu. Kan fale voi hnih hnin in helicopter tiang lak cu" tiah ka thinlung tei in ka ruat. Tu zing i "Upa deuh pa, Elisha Lian kha, Indianapolis kal a huam lo tuk ning le ihnak khan i aa thuh le a tah kha ka ruat. Ka sawilem lio le, pa Pa bia na kam maw? Na kam ahcun kan kut i sih u sih, tiah a ka sawm i kan kut kan i sih le lunglawm thanuam tein kal aa thawh kha ka ruat than. Ka mitthlam ah a cuang tuk hringhran. Gabriel nih Juice dur put bu in nuam tein in a ka kuh i, motor chung a luh lio kha ka mitthlam ah a cuang." A fawimi a si lo. Asinain vawlei mi kan si caah, hi bantuk ton ding zong hi, ka thinlung tein training ka pe cia zungzal.

Na fapale pahnih, helicopter in voi hnih an thiar hna timi cu, khatlei ah ngaih zong a chia. Khat lei ah lungre zong a thei. Khatlei ah mual zong a pho. Mi hmai zong khah asi lo. Khatlei ah USA kan rak ummi a thatnak le kan nunnak ah zeitluk in dah thatnak kan co timi hi, a ka ruahter than. Kawlram hna si ahcun, motor hmanh kha fawi ah a phan hnga lo. A phak tik ahcun an nunnak zong a liam ko hnga. Ram tha, ram fim le ram rum i kan rak ummi a thatnak le a hlawtnak zong ka van ruat than. Pathian nih ka fale cu tlua a chuah tuk hna. Kei hna tang (3) ka si lio, ka kiu a rak pelh lio ah, zei fahnak si hmanh a um lo. In sawh in pei ka rak in ko kha ka ti. Lunglawmhnak in ka khat than. USA cozah le sizung riantuantu le sizung ngeitu cungah lawmhnak in ka khat.

Ngaihchiatnak le harnak ton lio can zong ah, "A zungzal tein thlacam u. A zungzal tein i lawm u. Zeibantuk thil nan ton hmanh ah, Krih Jesuh chung I nan nunnak ah hin, hi ti hin nung hna she tiah Pathian nih an duh hna"  timi Paul bia kha ka lung ah a chuak. Lampi thluangthluan tluachuahnak le Pathian a thatnak le dawtnak tu ka ruat i, khuallam a tawisau hmanh ka thei ti lo.

Saya Tluang he, tlawmpal ah Reid Hospital cu an phan. Kan nu cu a ban a liang tang a rak pelh. A ban rek a rak i khawng. A thi tlawmpal a chuak. A hniang nu cu a cavorh lei keza le a rekte hrawng a rak i run viar. A thi he a rak um ve ko. A vung zong thuk ngai in an rak i hawk. Ka nupi le fale, thi le daw he ka van hmuh hna cu, ka lungthin a nuam lo taktak. Ka fanute cu a van ka hmuh in, a tap colh. "Papa, papa" a ti i, a ka kuh. A ka reh. "Nunu, papa ka phan cang. Na thinphang hlah. Papa nih an damter lai mu. Jesuh nih an dawt tuk ko" tiah ka hnemh.

Ka ngaih cu a chia ko nain, ka mithmai ah ngaihchiatnak le lungretheihnak langhter ahcun ka nupi le fale an tuar tuk lai ka ti i, ka sum chih. Doctors te ka chonh hna. "Pa pahnih hi, an zual deuh caah an sin kal ka tim. Kan nu cu ka kaltak lai i, a hniang nu Isabella Lian hi a chuah khawh ahcun ka kalpi lai?" tiah ka ti hna. "A nih cu a chuak kho ko lai. Kan van thian ta lai. Sii kan thuh lai i a chuak ko lai" tiah an ti. A vun aa hawkmi cu an thianh piak i, an benh than. Sii an thuh an tuam piak. A nu cu kan um lio ah Surgery Room ah an luhpi colh.

Reid ah minutes 25 hrawng kan um. A hniang pa le upa deuh pa cu sia an herh tuk caah kan chuak colh. Kan rawl a tam ngai cang caah McDonald kan i cawk pah. Suimilam pakhat fai mawngh rih ding a si. Isabella cu motor cit a ngamh ti lo i, ka pawngte ah ka thutter. A taksa fah a si. Thinphan le lau a si. A ba tuk in, McDonald tlawmpal a ei hnu ah, ka kuh i aa hngilh colh.

Lampi kan kal lio ah, ka fale pahnih kong ah sizung cu ka hei chonh than hna. "Upa pa zong a rak phan cang. An pahnih in Emergency ah khan dang veve ah kan chiah ko hna. A hniang pa hi kan chawn kho lo. A holh duh lo caah kan lungre a thei. Na rat zawkzawk a hau. An mah thlawpbulnak ding caah, minthut piak an hau. Asioahcun nan chungkhar pakhat van chawn hna law min rak thu hna seh" an ti. A lam a hla tuk rih fawn. Midang duak tiah chonh ding zong a fawi lo. Lampi ah kan i taap kho rih fawn.

"Suimilam pakhat tluk motor mawngh rih ding kan si caah, ka fapa le pahnih thlawpnak caah a lang in ka ka in nawl kan pe kho hna lo maw?" tiah ka ti than hna. Cu ti si cun cunglei kan van chim ta lai an ti. A lang in, ka in nawlpek a ngah ko an ti caah, ka ka in nawl ka hei pek hna. A herh ning paoh in thlawpbul le zohkhenh ding in.

Indianapolis cu khua ngan ngai a si caah, umkal zong motor luhchuah a har can a um. Kan phak ballomi sizung a si caah kawl zong a har pah. Tlai nawn hnu ah Riley Hospital cu kan phan. Ngakchia sizung a si caah, "innka cawng security" ah tha tein chek hnu lawng ah kan lut kho. Emergency room cu kan va lut. Sizung tha le sizung lian ngai a si caah, a thianghlim taktak. An michonhbiak ning cu a tha tuk hringhran.

A hniang pa Gabriel umnak khan ka va kal hmasat. A hmai cu thi a rak khat. A sam cu thi a khalmi a rak i benh tung ko. Amui pah le a lu a tlekmi tlawmte lawng ka hmuh khawh. A hngawng cu hngawng hrennak in an hren. Kum ruk fate cu, Riley Emergency room (8) ah a mah te lawng in a rak it ko. TV an rak chuah piak i, mah cu dai tein a rak zoh ko. Cu dirhmun van hmuh cu, pa le caah a fawi lo. Asinain hi bantuk zong hi, minung kan nunnak ahcun kan thinlung in rak i timh chung a hau ko. Ka fa[a te a mit a au caah lawmhnak in ka khat. Bawipa ka lawm tuk tiah thla ka camta.

"Pa Hniang, papa ka phan cang. Kan ngai tuk. Kan dawt tuk. Na thinphang hlah mu. Papa nih an umpi ko" tiah ka ti. A unu te zong nih a van chonh ve. A holh lo. Ka khat hmanh a ka let lo. A mit tein a ka zoh ko. A lu lawng a suk. A lau ko rua ka ti. A mithmai ah tihnak le phannak pakhat hmanh a um lo. A daih bak in a dai. Doctors nih "A daihmi kha kan lungre a theihmi a si. A thluak hna aa khawng sual hnga maw timi kan phang" tiah an van ti tik ah, ka lau ning phun dang a si than.

Isabella cu Gabriel khan ahcun ka chiah tak i, ka kaltak hna. Elisha umnak ER room (6) ah ka va lut than. Elisha cu kum (10) a si. A hmai cu thi a rak khat ve. A biang a rak phing. A kut cu an men piak. "Ka fa, Papa ka phan cang. Na thinphang hlah. Kan umpi ko" tiah ka van ti. "Papa," a ti a mitthli kurkur in a luang. A chonh zong a ka chawn kho lo. Caku ka lak I ka hnawh piak. "Papa, Gabriel zeidah a lawh? Bella the? Ka nu the?" tiah a ti colh. "Bella cu a ra ve ko. Na nu zong a dam ko. Gabriel zong a dam ko. Nan thinphang hlah u. Bawipa nih an dawt tuk hna le nan him ko, ka fapa" tiah ka ti.

Riley Hospital for Children

Saya Tluang zong parking ah motor a va chiahnak in a van phan colh ve. Zanlei sang a si. A nih zong a kir than ding a si caah, Gabriel le Elisha room ah kan kal i, Pathian sin ah thla kan cam ti. Cun Saya Tluang zong a tlung colh ve. Nihin chun nitlak kan caah can a pek caah ka lawm taktak.

Emergency Room cu phone line um ti lo caah, a ho hmanh ka chawn kho ti hna lo. Cuticun ka fale pathum he khua kan sa.

Kan fale te ngakchia pahnih, thi le daw he lawngte an um komi van hmuh cu, lungthin a nuam hrim lo. Asinain Mirang phungthluk ah, "A tha bik ton ding in i ruahchan; a chia bik ton ding zong i tim cia" tiah an ti bang, minung kan nunnak ahcun a tha bik hi ruahchan ding le a chia bik ton ding hi, timhcia tein um a rak herh. Ka thinlung hi training ka rak I pe cia. Pathian sin ah thla ka rak I camcia cangmi a si caah, ka mitthli tla lo tein ka um kho ko.

Suimilam cheu tluk kan rauh ah, "Elisha cu a cavorh lei kiu a ruh a per caah kan tuah piak lai" tiah an ti i, an rak lak. Khawika an kalpi zong ka thei ti lo. A naupa ka tuah khawh in room aa chang in kan chiah hna lai tiah an ti.

Minutes 45 tluk a rauh ah, Gabriel Lian zong cu van lak ve. Surgery room pawng, "Pre-Opt" timi "operation tuah lai i chiahnak room" ah an kaipi. Kan phanh ballomi sizung a si caah, khawika kan um zong ka thei kho lo. Pa Hniang cu, an hung lak than. Kal lai ah a cal ah ka hei hnamh ta. "Bawipa nih an umpi ko. Tih hlah mu. Papa nih an hngah ko lai mu" tiah ka ti. Thla te ka cam piak i, nurse nih 9:00 Pm tluk ah a rak lak. Kan nu chungkhar, Hmung Hmung le an nu nih an rak kan theih i, an kan umpi.

Gabriel Room E9229 in a langmi Indianapolis khua

Zan 10:30 tluk ah Gabriel Lian cu kan tuah piak dih cang. Elisha zong an tuah piak dih cang an ti i, an rak kan lak. An pahnih in a sannak cem dot kua nak ah an chiah hna. Gabriel Lian cu E9229 ah a um i, Elisha cu E9230 ah a um. Unau an si caah Room aa chang in an chiah hna. Luhchuahnak innka pakhat lawng nih a dan hna.

E9229 cun Indianapolis a chaklei aa dawhnak vialte an lang tampi an lang i, E9230 cun Indianapolis Downtown aa dawhnak vialte hmuh khawh a si. A sang ngaimi szung a si caah, khuacuanhnak a rem ngaingai i, Indianapolis dawhnak zong kha kan cuanh khawh pah caah, lungthin a nuam deuh ngaingai. Zan le bang ahcun Indianapolis cu zoh cim lo ngai a si. Duh a nung ngaingai. Cu ticun, vanchiat a si ko nain, kan pa-farual in cu ka room pahnih ahcun khua cuanh pah in, siarem ngai in kan um.

July 30 zan cu ka nunnak lamthluan ah a har cem zan a si. Zeicatiah kan nu cu, meng 100 a hlatnak  Richmond sizung ah kan kaltak. Gabriel Lian le Elisha cu Riley Children's Hospital, Indianapolis, ah an um. Isabella cu kum 18 tang a si caah, sizung ah riah khawh a si lo ti a si hawi. Isabella cu, "Na pu le sin ah, in lawipi hna seh law" ka tik ah a duh lo. A khawnden zan a si. A lau a si. A taksa fah a si. Kan buai taktak. "Zeitindah kan tuah ne lai?" tiah khua ka ruat.

Nurse pawl ka va nawl than hna. "Columbus ummi kan si. Ka nupi le fale pathum accident an tong i, ka fanute hi midang sin um a duh lo. A hniang pa le hngah ka sia a herh fawn. Cucaah ka fanute zong riahnak nawl pe ko ve ko u" tiah ka va nawl hna. A hnu ah, lamhlat in rami nan si. Accident nan si caah kan phung nih cun a onh lo nain, kan in riahter ko hna lai ti a si i, zan hnih an riahter. 

Accident an ton caah, kan phak zan cu, zantim ah a taksa le a fak ciammam i, a it kho hawi ti lo. Nurse pawl cu, Fahtheihlonak sii ka hal hna i "Kan mizaw a si lo caah kan pe kho lo. Fahtheiho sii na duh ahcun Emergency ah na va piah a hau" ti a si. Cu ri cun a hram bu in, ka ihter. Kan buai taktak. Keimah zong mitcung tang chim lo ngacha in, a zan khatnak cu ka um. Ka fale room karlak ah ka chawk. Fanu hniang zong ihzaupi pah a hau. A hniang pa zong ven a hau. Khuaci mui a si.

Cu ti cun a zankhatnak cu kan dih. Nilini ah Elisha Lian cu sizung in a chuak. Isabella Lian he an chuak ti i, kan u Pi Far Pum nih a rak lak hna i, Pastor John Za Thleng te inn ah an rak zohkhenh hna. An cungah kan i lawm tuk. Cuticun a kenkip lo te ah kan i thek. Mi tampi nih a kan bawmh cio.  . 

Cu bantuk harnak chung kan um lio zongah, Bawipa kan Tukhal nih a kan umpi. Lam a kan hruai. Dawtu tampi a kan pek. Kan nu ule Pi Dang Men le a fanu Pi Tawk Hlei Par (Rev. Za Thawng Cin innchungnu) zong Dallas in Ningani ah vanlawng in an rak phan. Pu Ca Lal nih  nih a va don hna i, kan nu umnak Reid Hospital ah an lan colh. Kan nu zong zanlei ah a van chuak ve i, Gabriel umnak Riley Children's Hospital ah a rak kan umpi ve. Cuticun zan (3) hnu ah, khua khat ah kan i tong kho than. Kan nu zong Reid Hospital a um chungah meng 100 leng a hlatnak in ECBC Krihfabu hna nih an rak riah. An rak zohkhenh. Inn ah kan kaltakmi hna zong, chungkhar, innpa chakthlang le Krihfabu nih an rak zoh

Indianapolis cu kan Laimi tamnak a si caah, cawn Nithumni in kan chuah tiang hawikawm khuahngal tampi a kan leng. Sizung kan chuah lai ni tiang mileng an thing lo. An min kan chim cawk hna lo caah tlawmte van tial hna ning law:-  CEBC in Senior pastor Rev. Dr. Thawngling Mualhlun le Pastor Van Tha Kam Thang an ra. ICBC in Senior pastor Rev. Tluang Thang le tuanpi hawile-Rev. Lal Cung Awi, Rev. Hrang Cung Hnin le Rev. Dr. Hrang Hlei zong an ra. A thaizing zanlei ah ZBC in Rev. Ngun Kham le Chairman Hniar Cung le Pu Ceu Hnin le Laitlang lei in a ramim Zophei Baptist Association GS zong an kan leng hna. Zarhpini chun hnu ah Pu Zapeng Sakhong le Inchungnu; Pu Cung Hu (Linda pa) le Pu Van Ceu Uk zong CEBC aiawh in a kan leng. CBCUSA Mission Director Rev. Van Thawng Lian le innchungnu zong a kan leng. CBCUSA Nubu President hlun Pi Thawng Thluai zong a kan leng. Chinland Club hruaitu Pu Tial Hmung zong a rak kan leng. Rev. Sang Hre le chungkhar zong a kan leng kho. Lamhlatpi Kentucky in Rev. Van Thuam Cin le Krihfaupa cheukhat a kan leng kho. A cheu cu inn tu ah kan ra te lai a timi zong an um. An in mah lo tuk buk ah can an kan pekmi cu a sunglawi tuk. Hmaikhah an si hrimhrim lo nain, zeitiawk tha. A sunglawi tuk.

A rami kip nih, eidin, tii, juice, bawmhnak, tanpinak le kutput te he an ra hna. Khatlei hmai khah an si lo taktak nain, kan i lawm kho tuk. Tha a kan campiak. Krihfabu min in a kan lengmi le bawmhnak le laksawng pemi zong zeimawzat an si. An zapite cungah kan chungkhar tein lawmhnak kan chim kho lo. A rami vialte nih Pathian sin ah thla a kan campiak. Cucaah kan phurh a zang. Kan i lawm. Kan tha a nuam. Kan nunnak lamthluan ah, a thukbikmi muihnak horkuang chung kan kal lio zong ah, Bawipa nih dawtu tha tam taktak a kan peknak ka hmuh tikah, lunglawmhnak mitthli a luang.Pathian thluachuah tu kan rel than. 

Angki zunkhat le tawhrol zunkhat he lawng bak in Indianapolis ka phan. Sizung nih angki le tawhrolh tiang an ka pek. Chungkhar le hawikawm nih eidin le kan herh vialte a kan pek dih. 

"Bawipa cu tukhal bantk in a ka vengtu asi. Ka herhmi vialte a ka pek dih" tiah Psalm hlaphuahtu timi kha kan caaah a tling taktak.

Vailamtlang aiawh in lengtu zong an um. Indiana Vailamtlang aiawh in a kan lengmi zong an um. Indianapolis ah Thaumi 150 tluk an um i, Thaumi aiawh zongin upate an rak kan leng. A rami kit nih, eidin le kutput he an kan hramh. Columbus in ECBC Krihfabu aiawh in siseh, Thau aiawh in siseh, North America Thau aiawh in siseh, bawmhnak le kutput he an ra hna. Kentucky lei in Krihfaupa le nuupa le chungkhar sahlawh zong tampi an ra. Indiana cu hawikawm tampi umnak a si caah, kan hawi le Pu Za Bik Bualteng le Pu Sang Lian tibantuk hawikawm hlun deuh zong a kan leng kho. 1981 lio ah Thantlang KEHA ah a rak umtimi Pu Bawi Er le chungkhar hna Bloomington in an ra. A kenkip in, tirawl eidin a kan chanh. Text le phone in thazaang a kan pek. A cheu nih "anphui dinghang le anthur dinhhang" tiang a kan chanh. Ngasa kio, vawk hnakruh, arsa kio, le varit sa tiang a kan chanh. Khuami, naihniam deuh le zapizaran cu min zong ka tial kho hna lo (Min cu ka tial cawk hna lo caah, ka tial ti lo). Kan tlun lai tiang eidin ei cawk lo in, kan tikhal-kuang ah an um. Kan i lawm taktak.

Minung pumpak pakhat cio cungah lawmhnak ka chim cawk lo. Dawt kan i hlawh lo. Dawt aw kan tlaklo. Terual te kan si caah le, lamhlatpi hmunhma ah accident kan ton caah le hmun hnih ah sizung kan kai caah le helicopter hna in voi hnih tiang thiar hau in, hliamkhuainak kan ton caah, Indianapolis le ka dangdang ummi dawtu kan lai hawi hna nih, an zaang kan fah tuk caah le Pathian an tiahzah caah, kan cungah dawtnak an langhtermi a si. Kan nupa in kan chim lengmangmi cu hihi a si:

Min kan chim khawhlomi hi viale vialte an dawtnak hi kan thih hlan lo kan philh kho ti lai lo. Vawleicung ah a sunglawi bik cu dawtnak a si. A sunlawi tuk caah le a man a fah tuk caah, dawtnak cu chawm khawh asilo i, a kan dawtu vialte  dawtnak  cu kan cham kho hna lai lo. Tikik hraikhat hmanh a lakka asiter lo tu Pathian tu nih thluachuah vanluh pe cio ko hna she ti hi, kan thlacamnak a si.

Cu ticun, Doctors le nurses te dawtnak in sizung ah siarem tein July 30 in kan um i August 8 ah chuah ding ti a si. Indianapolis ummi hawikawm le khuami dawtnak thawng in, siarem te le khingzang tein kan um khawh caah, Indianapolis ummi hruaitu le a kan bawmchantu mipi vialte cungah kan i lawm taktak. Pathian nih harnak kan tonmi chungah, a dawtnak, a velngeihnak le zaangfahnak in a kan umpi i, dawtu le bawmtu tha tampi a kan pek.

Cucaah, tu tan ah ka nupi le fale pathum nih accident fak taktak an tonmi kong ah, Bawipa hi lawmh lo awk a tha lo. Zeicatiah Pathian nih  puanbu a phah iak hna ti tluk a si. Kan nu nih a chimmi cu,

"Motor pakhat nih a kan pah deng i, a mah ka hrial ka tinak ah kan pial sualmi a si. Rak i pah u sih law amah zong kan mah zong kan lo hnga. Kan motor hi voi thum aa let. Zeitin aa leh cu ka fiang lo. A hnu ahcun a mah tein a dir ko. Motor chung in kan chuak kholo i, palki nih innka an rak baoh chawm i, kan chuak. Ka fapa upa pa cu, motor leng ah a chuak i, lamkam ah aa hlonh. Kan fahniang cu a thi tam tuk a chuak. Bella nih, ka nu, Gabriel a thi a chuak tuk hi.....Cun mi an dir i 911 an auh. Cu pin cu zei ti set thil si zong ka ruat kho ti lo" a  ti. 

Riley sizung phak hnu ah, English news an chuahmi hmanthlak kan zoh tikah, ka fapa hniang a thutnak kam thlalang awng cu, thisen aa nehmi in a khat ko. Kan motor cu a hnulei le hmailei aa boh dih. A thlalang vialte an kuai dih. Mah bu in ka nupi le fale an nunmi ruah ahcun, thil khuaruahhar a si ko. Pathian kut cak in a ven ko hna ti dah ti lo cu, chim ding dang a um ti lo. An accident ning cu a fak taktak ko nain, an i khawnmi cu a fah ding hnga tluk in a fak lo. An nunmi hrimhrim khauruahhar a si ko timi ka hmuh tikah, Pathian kan thangthat. Kan nu cu, "Pathian nih a kan ven ko" ti hi, voi zeizat dek a chim. Aa lawm taktak.

Tu tan accident kan tonmi a fah ning le kan himning ka ruat than. Columbus in kan nupi le fale an i khawnnak lam lei kan kal lio le, sizung ah ka nupi le fanu te an rak rilh ko lio le Riley Sizung ah ka fapa pahnih thi le daw he an rak rilh ko lio ah, ka thinlung ah a chuakmi cu Psalam 23 hi a si.

Palm 23 nak nih "Bawipa cu kan Tukhal" a sinak kong a kan chimh. Tukhal nih a tuu hna him tein a ven hna bantuk in Bawipa nih ka nupi le fale hi, a ven ve ko hna timi a ka hmuhsak. Cu Psalm phuahtu David hi, harnak cu thih khawp tiang a tawng lengmang ko. A kalnak lam hi muihnak horkuang bantuk a rak si ve ko. A nupi pa, Siangpahrang Saul, hmanh nih thah ding in a rak dawi. A nunnak hi hnangamnak a rak tlawm tuk. Cu chung cun Bawipa nih himnak a ka pek timi kha fiang tein a hmuh caah, hi tin a chim:

"A thuk bikmi muihnak horkuang chung in kal hmanh ning law, Bawipa zeihmanh ka tih lai lo. Zeicatiah nangmah nih na ka umpi. Na thiangthunh le na tanbo nih ka hna an ka ngamter" tiah a ti (Psalm 23:4). 

Bawipa nih hin, a dawt tukmi le thuachuah a pek tukmi David hmanh hi "A thuk bikmi muihnak horkuang chung ah a kalter ve ko. Kal zong a sianh ko. Muihnak horkuang hi, a hrialter hlei lo. Cucu David zong minung a si caah, Amah Pathian lila kha zumh le bochan a herhnak kha, hngalhter a duh caah a si. Kan nunnak lamthluan ah, harnak kan tonmi hna a sullam cu, kan biakmi Pathian hi, tih a nung bikmi le a thukbikmi muihnak horkuang chung zongah Khamh Khotu a sinak le a thiangthunh le a tanbo in a kan vengtu Pathian a sinak kha hngalhter a kan duh caah a si.

Kan chuah lai zanlei sang ah Gabriel Indianapolis a cuanh lio

Tutan kan nupi le fale accident an ton tik ah, David nunnak rumro hi lampi ah ka ruat. Sizung ah ka ruat. Highway I-70 cung kan tlik lio ah, Bawipa nih daihnak le hnangamnak a ka pek. Lungthin dai tein ka um kho peng. "Ka nupi le fale an thi lai lo" timi hi Bawipa nih a ka chimh ko rua. Ka hna a ngam i, lungthin dai tein ka um kho peng ko. I-70 cung ahun "Ziah mah tluk harnak hi kan ton hnga?" timi zong ka ruat pah.

Ka fianmi cu hihi a si. Minung hi Pathian dawtnak le velngeihnak thuk deuh in kan theih khawhnak ding ca hna ah hin, Amah Pathian lila nih kan chung ah harnak le teminnak le sunghbaunak hna hi a rak chiah ko. Cucaah Paul chung zongah hling a rak chiah piak i, cucu "Ka porhlawt lo nak ding caah a si" tiah Paul nih a rak ti. Cu hling cu lak piak ding in Bawipa hi voi (3) khengte ka nawl. Asinain Bawipa nih a ka lak piak lo. A ka lehmi cu "Paul na caah ka vel hi a za ko a ka ti" tiah a ti. Pathian vel hi kan caah a za taktak ko.

Ka ruat than. US ah kum 22 ka um chung ah, harnak cu kan tong cecua ko. Cu harnak vialte lak ahcun, tu tan kan tonmi accident hi,  USA kan um chung ah  a thuk bikmi muihnak horkuang chung kan um lio can a si. Cucu Bawipa nih tonter a kan sian ko. Bawipa duhmi cu, kan tonmi thil chung in fimnak i lak, a mah zumh deuh le bochan deuh le a aw theih tu hi a kan duhmi a si. A dawtnak tam deuh kan theihnak hnga hi Bawipa duhmi a si.

Harnak cu a  kan tonter ko. A thuk bikmi muihnak horkuang chung ah a kan kalter ko. Kam lamthluan hi a fawi tawn lo. Asinain cu a thuk bikmi muihnak horkang chung kan um lio can zong ah, a thawnnak kut cak in him te le hnangam tein a kan umter ko timi a kan hmuhter i, titsa caahcun harnak le fahnak le teminnak si hmanh sehlaw, thlarau lei ahcun Pathian dawtnak le thatnak a thar in kan theihnak ca tu ah a tlakter ko. Zeicatiah "Accident kan ton lio can zongah Bawipa cu kan Tukhal a si" timi kha a kan fainter caah a si. Cu Tukhal nih cun a zungzal a kan umpi ko caah, a inn hi a zungzal tein kan inn a si awk a si ko!!!

---------------------------

Chinchiah

Hi ca hi, ka fapahniang Gabriel Lian hngah pah in ka tialmi a si.
Riley Children's Hospital, Indianapolis, Indiana, room E9229 ah ka tialmi a si.
Catialnak caah computer a ka hlantu Pu Za Bik Bualteng cungah tampi kai lawm.

Bible Lengah Hmuhmi Krihfa Cakuat Hlun Bik

Bible chungah a umlomi ca tete hi an hmuh pah lengmang. Paul hi zeidah a lawh timi hi a mui hi theih a si lo nain, hlan lio cakuat pakhat an hmuh i, cu ka ca ahcun Paul kong tawite aa tialmi in Paul hi mi fate, mi muisam chia ngai a si timi kha aa tial. Cu ceu cun Paul hi zei bantuk muisam keng dah a si timi hi, chanthar Bible thiammi hna nih an theih khawh. 

Bible hi a taktak te a si ko timi hi, a tu chan minung nih kan theih khawhnak ding caah, thil hlun pakhatkhat hi, Pathian nih a kan zuah piak ko rua. Dead Sea Scrolls te hna le hlanlio Bible hlun thilhlun le khuarawp hna hi tam tuk an hmuh cang hna. 

Naite ah "papyrus" timi hlanlio catlak cungah Krihfabu zumtu pakhat nih cakuat a rak tialmi a tlekmi tlawmte an hmuh. Cu cakuat cu Bible leng ah Krihfa cakuat a hlun bik hmuhmi a si an ti. Kum 1,700 tluk a si cang ti a si.

Swiss miphun thilhlun hlathlaitu (researchers) hna nih an zoh i, hi cakuat hi AD 230 khuakap tialmi a si i, Roman le Egypt chan i, Krihfa hna hi ca an tialmi nakin a hlun deuh tiah Basel Sianghleirun nih an ti. 

Cakuat an rak tialnak kuate hi, Theadelphia timi a si i, Egypt ram laiva ah a ummi khua fate a si. Cu cakuat cu Arrianus nih a upa Paulus sin ah a rak kuatmi a si. 

An unau tein, an cakuat zoh tik ah, lungleng ngaihchia khi a si. Cu cakuat tlek bangmi ah aa tialmi ca hna cu hi tin a si:

"Ka bawipa, keimah caah zeihmanh he epchun awk a tha lomi ka u, Paulus" tiah catialmi a thawk hmasat.

"Keimah, Arrianus, nih salam kan pek, na nunnak lamthluan ah zei thil paoh tluang te in a umnak hnga thlaza kan campiak"

Cu hnu ah Arrianus nih an chungkhar kong hna a tial. Cu hnu ah a upa cu, 

"Nga-thin in sermi a thurmi hang (fish liver sauce) van ka kua law" tiah a cah.  A cakuat cu hi tin a donghter: 

"Bawipa ah, dai le hnangam tein na umnak hnga thla kan campiak" ti in. 

A ca cu, cu vial cun a dong. A cheu cu a tlek cang i, tling tein a um ti lo. 

Basel Sianghleirun i cachimtu, Sabine Huebner, nih a tialmi cu, "in the Lord" timi biafang a hmanmi nih hin, catialtu hi Krihfa a si hrimhrim timi hi zumh lo ding zeihmanh aum lo tiah a ti. Hi biafang hi, Bible Biakam Thar Bible ah tampi aa tialmi a si ko tiah a ti.

AD 230 fai tialmi Arrianus nih a upa Paulus sin a kuatmi ca

Hi catialtu pa, Arrianus, hi a catialmi zoh tik ah, a upa hi a upat taktakmi a si lai timi a fiang. A ruang cu, a upa hi "Ka bawipa" ti bak ah a auh. 

Cun a upa zong hi miza taktak le mi men lo a si lai tiah a fiannak cu, "Keimah caah mi zei he hmanh epchun awk a tha lo mi ka u, Paulus" a tiah a tialmi ca nih hin, a langhter ko. A upa hi aa bochan tuk. Arrinus catialmi ka zoh lengmang ah ka hnarno a ka tam.

Arrianus hi a fim taktakmi a si lai. Zeicatiah a upa hi a upat tuk. A uar tuk tinak a langhternak cu, "A ho he hmanh epchun awk a thalomi ka u, Paulus" a timi biafang hi, uar a um tuk. Hi lungput hi, ngei cio u sih law, innchungkhar hi zeitluk in dah a va nuamh hnga?

Sarah nih Abraham cu "Ka bawipa" tiah a rak ti bantuk in, Arrianus nih a upa cu, "ka bawipa" tiah a timi cu a sunglawi taktak. Hi ca ah hin, Arrianus lungput taktak a lang i, cu lungput cu "Krih lungput" taktak a si ko timi a lang. Cucaah "ka bawipa, na caah thla kan campiak" timi hna nih hin, Arrianus hi Krihfa zumtu tha taktak, a hrinthanmi a si lai timi a langhter. 

Hi ca nih, a upa Paulus hi, cozah lei bawi zong a si kho ve timi zong a langhter. Cun a upa Paulus hi mi tha taktak le a naupa a daw tukmi a si lai timi zong a cunglei ca nih hin a langhter. 

Krihfa taktak cu hi tin si awk a si. A naupa nih a upa a cahmi thil hi, "nga-thin in sermi fish sause" ti a si caah, cucu "ngapih-hang" phun a si ko. Cucaah hi thil nih a langhtermi cu, a upa hi khuapi deuh ah a ummi a si kho. A nung kho deuhmi a si kho. A naupa nih "nga-pih hang a cah tawn lai" tinak a si. Hi ca nih a langhtermi cu, hlan lio Egypt mi hna nih "nga in sermi ngapih-hang phun hi an rak duh ngai lai" tinak a si.

Hi cakuat tawite nih hin, "Jesuh a zummi hna, u le nau an i dawtnak kha a langhter. Pakhat le khat an i upatnak le bawmhchanh duhnak thinlung an ngeihmi kha a langhter. Pakhat le khat an i bochannak, siaherhnak le hnakkar tenhnak zong a langhter. 

Ka ruat. Hi hna unau hi, milung thiang taktak an si lai tiah ka ruah. A naupa Arrinus te hi sifak deuh zong a si kho men. A cahmi te hi, sui le ngun a si lo. "Ngapih-hang" phun khat te khi a si ko. 

Cucaah, hi ca nih hin, "Dawtnak kan timi hi ngapih-hang te zong in langhter khawh a rak si ko" timi a langhter. Hi cakuat te hi, Krihfa kan caah uar a um taktakmi cakuat, porhlawtnak le ruamkainak zong aa tel baklomi cakuat a si. 

Ca tawite a sinain, a sunglawi tukmi Krihfa dawtnak a langhtertu ca a si caah, kan nih Krihfa vialte nih kan unau cungah kan ngeih dingmi nunzia a kan chimtu ca a si. Kan i cawn ve dingmi nun zia a langhtertu cakuat a si. 

Nang le kei teh Arrianus bantuk in kan upa le hi, "Ka bawipa" tiah kan ti kho ve hnga maw? U le nih teh, "Ka bawipa ti awk tlak in, kan nau le kan daw ve hna maw?"

Cathiang nih hihi a kan chimh: "Pathian a dawmi nih cun nan unau kha nan dawt hrimhrim hna lai" (1 John 4:21). 

Hi cakuat nih hin, Arrianus le Paulus an i dawtnak hi thuk taktak in a langhter. Krihfa unau ciammam an si.

------------------------------------------------------------

Zohchihmi ca:

1. Oldest Christian Letter Outside of the Bible Uncovered by Brandon Showalter, CP Reporter

https://www.christianpost.com/world/oldest-christian-letter-outside-of-bible-uncovered.html

US Nilinh A Zual

USA hi vur zong a tla i, a kihnak ram a si nain a caancaan ahcun a linh zong a rak linhnak caan tampi a um. US ka phanhnak hi, kum 22 nak a si cang i, 2019 thal (summer) tluk in "nilin" kongah ralrin peknak bia ka thei bal lo. Tu kum cu ralrin peknak a tam taktak. 

A ruang cu US ram pumpi cheuthum cheuhnih cu heatwave timi nilin-khua-al nih a den cianman i, minung million 200 tluk umnak area asiloah ramkulh 30 chung hi a lin taktak ti a si. Kawlram ahcun degree 97 le 100 a phak zong ah kan rak in khawh ko. Asinain USA cu a khuacaan aa dang. "Humidity" timi a damnak kha a san caah a linh le lum a zual khun i, a lumning phundang a si caah, degree 90 cung a kai ahcun "heat index" timi a linhnak taktak cu 100 a va kai kho cang. 

Tu chun Ningani hi cu ramkulh 30 chung cu "heatwave" timi nilin-khua-al nih cun a tongh hna i, minung an cai ngaingai. A bik in innlo ngeilomi, innchung ah aircon thalomi le hlanlio inn aircon bunhlomi pawl hi, a celh in celh a si lo ti a si. Cucaah khua tampi ahcun "cooling station" an ti i, inn kihtermi tampi an on. New York te hna ahcun hmun tampi an on i, aa chawkvaimi, damlo le tar pawl caah dornak ah an tuah. New York cu khuapi tuk a si i, tlakrawh inn le mirang vawlei le thlalang inn a tam tukmi nih a linh a zualter i, tu chun Ningani ah degree 105 tluk in a linhnak a sang i, thaizing Rinni hi 107 a phan lai. Zarhpini khi 100 a si lai an ti. 

 Boston, New York, Philadelphia, Baltimore le Washington DC zong hi an lin ngaingai lai ti a si. Midwest timi Nitlakramlai pawl zong hi a lin taktak i, Chicago, Cincinnati, Cleveland, Detroit, Indianapolis, Minneapolis le St. Louis zong hi an lin taktak lai ti a si. 

Hi chung ah hin, Detroit hi a lim cem a si i, sang cheukhat ahcun degree 112 a tluk in a linh an theih khawh lai ti a si. Thaizing Rinni ah hin, Ohio khuapi pahnih-Cincinnati le Cleveland-cu 103 veve a si lai i, Columbus cu 97 a si lai. USA in Laimi an tam bik nak Indianapolis hi degree 105 tluk lin in an theih lai ti a si (A linhnak ti tik ah hin, a nilin cu degree 97 a si ko lai nian, a lumnak he aa fonh tik ah, a linhnak kha a zual i lihnak heat indext cu 103 cung zong a phan kho).  

Hi bantuk in a linh caah khua cheukhat ahcun puai zong an let than hna. Varizon tuahmi New York City Triathlon timi zong an let. Saratoga Race Course i rangcin zuamnak zong an let. Rinni le Zarhpini tuah dingmi Laurel ummi Maryland Jockey Club i tuah dingmi puai poahpoah an let dih. A ruang cu a linhnak hi degree 110-115 tluk in lin bantuk in theih khawh a si lai caah a si an ti. 

Tu zarh Nithumni linhnak an piahmi hmanthlak

Kawlram le Lairam minung deuh nih cun, nilin te hna hi kan rak tih lo. Kan ram ah nilin kan tem tuk cang ca zong ah a si kho men. USA le Canada ahcun an tih taktak. Zeicatiah cun "dehydration" timi taksa chungah tii a za in um lo caah, minung a tluril mi le thimi an tlawm lo caah a si. 

2018 ah hin nilin ruangah minung 600 renglo USA ah an thi. Kum fatin tein, tornado, hurricane le rili thlichia hrangmi nih a thihtermi hna nakin nilin nih a thihtermi hna hi an tam deuh ti a si. A bik in ngakchia, tar le mizaw an thi tam bik. Mino zong a linmi ruang ah "heat stroke" an ti i, an lung a mit, an lu a faak i a thimi tampi an um. Cu ti a si caah cozah upate nih heh tiah ralrin an kan peknak a si.

Vawleicung pumpi hi a lum chin lengmang caah ah hin, a lummi tahnak (temperature tahtnak) a um hnu vialte chung ah, 2019 June hi vawleicung ah a linh bik kum a si an ti. Kum chiar te hi a lin chin lengmang i, hihi "khuacaan thlennak" ruang bik ah a si tiah mifim pawl nih an ti.

Cucaah vawleicung ah seh riantuannak a rak um hlan tluk in kan vawlei a kih khawhnak ding caahcun kan vawleipumpi linhnak hi 1.5 degree (C) tumnter a hau ti a si. Cu tumter khawhnak ding caahcun Carbon Dioxide hi thumh a hau i, cu thumhnak ding ahcun thinkung tam taktak cin le motor tlawm deuh mawngh le sehzung khu tam tuk chuahter lo hi a si an ti. 

Hi tining tein kan vawlei a linh ahcun kum 2050 ahcun vawleicung khuapi 520 cu chim awk a thalomi khuacaan har an tong cang lai ti a si. Cucu a hla ti lo. Atu kan fale chan chung hrimhrim ah a cang dingmi a si caah, vawleicung pumpi lumnak hi, minung pumpak pakhat cio nih kan doh le zuam cio a herh!

Vawlei Khuacaan Linhnak Zeitindah Remh Khawh A Si Lai?

Kan vawleicung pumpi hi, a lum chin lengmang. A caan ahcun khuaruahhar in a lin tawn. Hi khuacaan a linmi ruangah, kan vawleicung khuacaan hi a phunphun in aa thleng thluahmah cang. Khua a lum caah vawlei chaklei le thlanglei tikhaltlang (glaciers) pawl an tit caah, rili tii a rak thang. Rili tilet thomi a sang chin lengmang cang. Cucaah vawleicung pumpi in, rilikam khua tampi an i rawk cang. Tikulh tampi rili tii nih a phum cang. Rili ti a lum caah, thlichia a fak chin lengmang. Hmunkip ah, khuahremnak a chuah lio ah, khatlei ah tilian le nawng a rak tlung lai ti a si.

Nizan ah thawngpang an chimmi ah, USA Navy (Tiralkap) tilawng dinhnak sakhan 79 a ummi lak ah, 53 cu rili tii a thangmi nih harnak tam tuk a pek cangti a si. A bik in Virginia ah a ummi tilawng sakhan (base) hna hi rawhnak an tong khun ti a si cang. Sakhan 79 chungah 43 cu "khuahremnak" (drought) an tong lai ti a si. Cu 79 chungah 36 cu "ramtang meikang nih a hrawh khawhmi hna an an um" fawn ti a si. Cucaah USA Navy hmanh sakhan 79 hmanh hi, kokek rawhralnak in zeitindah kan i ven lai tiah timhlamhnak an ruah liopi a si.

USA khua tampi a bik in Atlantic Rili kam khua hna hi, an niam tuk caah harnak an tong lai ti a si. Florida ummi Miami Beach hrawng hi a rawk te lai ti a si. Kawlram zong ah, Yangon hrawnghrang i,  inn cawk tik ah, "rili tilet" a thomi kong kha ruah in, inn cawk a herh cang. Tilet nih a phakmi inn cu cawk bak lo ding a si. Zeicatiah hi pin ah hin, tilet a zual deuhdeuh ding a si caah a si.

Rili tilet nih Norfolk, Virginia Naval Base motor a phummi hna

Hi bantuk khuacaan thlen ruangah, khatlei ah nikhua a hrem lai. Khatlei ah innkang meitet tam lai. Khatlei ah tilian a tam chinchin lai ti si. Hi vawlei khuacaan lumnak (global warming) hi, a ruang bik cu minung nih kan chuahmi Carbon Dioxide (CO2) ruang ah a si. Cu dat cu motor le sehzung khu in tambik a chuak. Aircon te hna le meikhu phunkip in a rami dah cheukhat ruangah a si. Minung kan karh deuhdeuh i CO2 kan chuahmi a tam deuhdeuh. CO2 hi minung le saram nih kan chuahmi thaw zong ah aa tel. Cu CO2 cu thingkung le ramkung nih an dawp ve.

Vawleicung ah minung kan karh deuhdeuh i, thingram aa rawk deuhdeuh. Cu tikah thingkung nih CO2 a dawpmi nakin minung nih kan chuahtermi kha a tam deuh chin lengmang,, Cucu vancungah an i taap i, cu chung ah nika ceu lumnak kha aa erh. Cucaah vawlei a lum chin lengmang nak a si. 

Vawleicung linhnak a zual cemnak cu, khuapi chung hna hi an si. A ruang cu thingkung a tlawm tuk caah le innlo le lam vialte kha thingram um ti lo in, lung, tlakrawh, mirang vawlei le kataya in phahmi a si caah, a linhnak a san deuhnak a si. Cucaah khuapi paoh hi an lum chin lengmang. Thli an hnawm chin lengmang ti a si.  

Carbon Dioxide (CO2) hi an zorter khawh lo ahcun 2050 ah hin vawleicung khualianmi 520 hi khuaruahhar in khuacaan thlennak um lai ti asi. Cucu a linh tuk lai caah harnak chim awk a tha rih lo mi an tong te lai i minung caah nunnak a har taktak te lai ti asi. Cu khua hna cu, khuacaan linhnak lawng siloin thli hnomhnak fak ngaingai an tong lai i, minung khuasaknak ah a har ngaingai lai i, um huam ding hmanh an si te lai lo ti a si.  Thli a hnomhnak khua paoh cu, minung nunnak an chan a tawi deuh chin lengmang ti a si fawn. India zong hi, minung nunnak chan a tawi deuh cang I, a ruang bik cu "thli le ti a thianlo caah a si" tiah an rak ti bal.

Hi tining tein a kal, CO2 thumh khawh lo ahcun, 2050 ahcun, vawleicung khuapi-Yangon le Mandalay, Bangkok- tel chih in, khuapi tampi cu minung khuasaknak ah a tha lo ngai cang lai tiah an ti. Naite ah, Bangkok, Seoul, Beijing le Shanghai khua hna hna cu, meikhu a tam tuk caah, minung hi leng hmanh chuah ngam a si lo ti a si. Cucu motor khu le sehzung khu a tam tuk caah a si. 

Bangkok thli hnawmtam

Beijing thli hnawm nih mipi voi tampi harnak a pek cang hna

Nihin ni ah, USA zong a lin chin lengmang ve.  2050 ahcun US khuapi lian deuh paoh cu, degree 100 F leng a kai viar te lai ti a si. A tu lio hi 90 asi ve. Cu hmanh ah a lin ngai cang. Degree 100 ahcun celh chuak lo asi te ding a si. Nikum ahcun Dallas le Phoenixi cu a linh ngai caah, chun nitlak in vanlawng an zuanter lo ni zong a rak um bal cang. Kan umnak Columbus hna hi, a lin chin lengmang i, degree 97 hna a phan ve cang.

Tu kum thal ah hin, USA khua cheukhat cu degree 114 phanmi an um. Thaizing July 20, 2019 ah hin, USA cheuthum cheuhnih cu a linh bik ni a si kho men tiah an ti. Texas in, Oklahoma in, nichuahlei lei nichuah chaklei paoh Maine State tiang in a lin taktak lai i, cu lak ah Detroit khua cu degree 112; Chicago 1008 le Indianapolis 105 a si tiah an ti. Ohio khua Cleveland le Cincinnati cu 103 le Columbus cu 97 a si lai ti a si. Columbus cu cozah nih inn lianlian kha aircon an thlah i, mipi dornak ah a zarh in an hman cang.

Bangladesh lei he kan i chawn i, "A liin taktak. Kan it kho lo" ti a si. Kawlram lei he kan i chawn i cu ti thiam a si.
India, Bangladesh, Pakistan hna zong hi an lin taktak cang. Africa, Australia le Europe zong an lin taktak. Africa le bang cu thetse rawn a karh tuk caah, pawcawmnak a har taktak cang ti a si. Kawlram zong a lin chin lengmang cang i, nunnak a har chin lengmang ve cang. 

Cucaah UNO hruaina in CO2 hi thumh cio ding in ramkip hnatlaknak Paris Agreement timi hi 2015 ah min an rak thut. Cu ram ahcun CO2 tambik a chuahmi ram Tuluk le India tiang an i tel. Vawleicung ram vialte nih min an thut. Nihin ni ah USA lawnglawng a thu lo mi ram a si. Cucu thil pawi taktak a si. USA hi nihin ni ah CO2 tambik chuahtu pahnihnak a si. CO2 hi seh riantuannak a thangchomi ram nih tambik an chuah hna. 

Carbon Dioxide tumternak caah thil pahnih tuah kan herh. Pakhat cu motor tlawm deuh mawngh, sehzung meikhu tlawm deuh chuahter le meikhu tam chuahter lo ding a si. Cun thingkung dawt le thingkung tam taktak cin hi a si. Scientist nih an timi cu, vawleicung hmunhma lawnnak-lamkam, khuachung le a phawnnak hmun le thingkung cinnak a thatnak hmun paoh ah, thingkung tampi kan cin ahcun, vawleicung pumpi lumnak hi kan tumter khawh lai tiah an ti. 

CO2 tam taktak chuahtu hi bantuk sehzung hi tih a nung taktakmi an si

Cucaah kan nih cio zong nih vawlei a daih deuhnak hi kan i zuam cio a hau. Kan vawlei khuacaan a that deuhnak ding caah, a herhmi kan tuah dingmi hna cu:

1. Thingkung hau lo ding

2. Vawlei lawnnak poh ah thingkung cin ding

3. Thingram dawt ding

4. Motor mawngh hauhlonak ah motor mawngh lo ding. Europe cu cycle rumro an hmang cang

5. Mei duah lo in um i meikhu chuahter lo ding an si.

Nizah ah Yangon cu a linh tuk cang caah cozah nih upadi an chuah. Cozah nawlpeknak lo cun, zeibantuk thingkung hmanh na hau kho lo ti a si. Cun hau ciami vialte zawn ah a khua ning pi in thingkung kan cin lai ti asi. Yangon cozah cungah lung aa lawm tuk. Hakha le Thantlang zong nih tuah ve ding a si. Lairam cozah zong nih biatak tein hruai i, kan Lairam khuapi kip ah thingkung cinnak hi, biatak tein tan lak ding a si. Thingkung cin ti tik ah, ramtang i va phawi i cinmi kha chim duhmi a si lo. A ci lak i erhmi i cinmi kha chim duhmi a si. 

Thingkung kong ahcun, Washington DC hi zohchunh tlak khua pakhat a si. Washington DC cu US khualipi aa theihnak ah thingkung hau khawh a si lo. Mi pakhat nih, a thingkung kha a hau duh ahcun cozah ah nawl lak a hau. Zei bantuk thingkung dah ka haunak hmun ah ka cin than lai timi tiang cozah ah chimrel hmasat a herh. Cu tluk cun thingram an dawt.Cucaah Washington DC area cu a hninghno taktak.

Ohio khualipi Columbus zong hi cozah nih thingkung 350,000 kan cin lai ti asi. 40,000 tluk an cin cang. Columbus hi a hrin chin lengmang ding program zong an suai i, cucu "Greener Columbus" timi program a si. Columbus khua hi a hrin deuh i khuacaan a daihnak ding caah, thingkung tampi cin hi cozah tinhmi a si. 

North Korea le South Korea hi fak tuk in an rak i kah caah thingram hi a rak thiang viar i, an vawlei hi a rak i rawk tuk ti a si. South Korea hna nih cun, heh tiah thingkung an rak cin i, million 350 leng an rak cin. Zeitluk a chennak zong ah hri in an i thlai i, an rak cin. Hri thlai bu in tii an rak toinh. Nihin ni ah South Korea chaklei in thingkung hmawng lianlian hna khi, an mipi nih an cin chawmmi hna a si. Thingkung cin ahcun, South Korea le Israel hi tam bik a cingmi an si men lai.

JNFnih thetse ramcar kha mah tluk in an hrinter khawh

Israel ram cu, Jewish National Foundation (JNF) timi nih thingkung an cin i, million 265 tluk an cin cang. Thingkung cin hi Moses hrimhrim nih a cahmi hna a si. Abraham nih Beersheba ah tikhor a rak cawk ka ah thingkung a rak cin hmasat. A nupi Sarah ruakvuinak caah a cawkmi Makphelah lungkua kam i a ummi thingkung zong hi a ngeihmi ah a rak telh chih. Cu thil nih a langhtermi cu, "Israel mi nunnak ah thingkung hi ro bantuk ah an rak ruah." An miphun nih thingkung hi an rak sunhsak. Keimah zong nih Israel ah ka nulepa upat peknak caah Thingkung pahnih ka cin ve hna. Israel nih hi tluk a racarmi ram hmanh, mah tluk an hninhnoter ahcun Lairam hna cu kan hninhnoter khawh tuk ding a si ve ko hnga lo maw timi ka ruat tawn. 

Hi bantuk in thingkung tampi a cingmi khua le ram hna hi, an mah an khua le ram caah khuacaan thatnak le nikhua daihnak le thli thiannak an tuah lawng si lo in, vawleicung pumpi caah an rak tuah chih khi a si. Cucaah Thingkung pakhat te nih hin thil tha tam tuk a tuah timi kha, kan fian ngai cio le Thingkung cin hi thapek a herh.

Israel ram hna hi an pawngkam ram hna he epchun tik ah a hninghno khun tuk ti a si. Pu Robert Siang Lian nih, "Egypt cu a rocar tuk. Israel he an ramri van luh bak in, Israel cu a hninghno tuk. Tupi chung kal bantuk khi a si ko" tiah a ti.

Israel cu an ram an rak dawt hrimhrim. An pawngkam ram-Egypt, Syria, Jordan le Lebanon ram- te hna hi, Israel bantuk in thingkung an cin lo caah, an rocar i an lin tuk ti a si. Hi ram hna lak laiva ah hin, Irael cu a hninghno i tupi hmawng bantuk in a dai ti a si. Cucu Pathian nih a cin piakmi hna si lo in, minung nih an cinmi a si. Pathian nih cun vanruah le dap lawng a pek hna. Atanglei map hi zoh u law,  thetse rawn ramcar veve an si nain, Egypt le Israel ram hi zeitluk in dah an hninhno ning aa dan timi hmuh khawh a si. An ramri bakin aa dang colh ko. 

Egypt le Israel ramri (A hrinnak le a carnak hi ramri kalnak a si)

Laimi hi thinkung kan rem lo. Thingram a sunlawinak hi kan thei kho bak rih lo. Kan pipu hna cu thingram an rak daw ko. Thinghual thatha an rak zuah. Tu chan minung hi, thingkung cin le thingram zohkhenh zong hi kan huam lo. Laitlang zong ah thingkung kan daw lo. USA zong ah thingkung a dawlo bikmi miphun pakhat kan si. Laimi umnak paoh cu a rocar deuh ngai. Miphun dang umnak he aa lo lo. A ruang cu kan pawngkam zitmuai le thingram cin kan hman lo caah a si. A um cia thingkung hmanh, hau rumro in kan hau hna i, kan umnak hi rocar taktak in tuah kan hmang. Vawleicung a linh chin lengmang caah, hi bantuk thingkung remlonak nuncan ziaza hi, kan hlawt a herh taktak cang.

Nihin ni ah vawleicung scientist an lungre a theih cemmi cu Global Warming hi a si ko. CO2 hi an thumh khawh lo ahcun, kum 2050 ahcun kan vawleicung hi a har ngaingai cang lai ti a si. Cucu kum 30 tluk lawng a duh cang i, hi hnu kum 30 kan dam ahcun kan mah cio zong nih, kan tem-in te khawhmi a si. Kan fale nih cun an tem-in hrimhrim lai. Cucaah a tu chun ni theng tein, nang le kei zong CO2 a zornak ding caah kan i zuam le thingkung tam deuh cin cio hi, kan rian a si. Thingkung tam taktak kan cin ahcun, kan vawleicung Khuacaan hi remh khawhnak ding caah ruahchannak a um rih. Cu a si lo ahcun kan vawlei hi 2050 hnu ahcun a har taktak lai ti a si. Cucu a hla tuk ti lo. Hi hnu kum 30 lawng aa duh cang. Cucaah nang le kei zong nih kan ti khawh tawk tein, Thingkung tampi cin le thingram dawt hi kan tuanvo ah chiah ve a herh!

Bill & Malinda Gates Foundation Nih A Ngeihmi Lungput

Dallas DCBC Krihfabu ka tlawn lio ah, TV channel C-SPAN ah Bill Gates cu Economic Club of Washington, DC nih interview an tuahmi an chuah. Cucu June 24, 2019 ah an rak interview mi a si. Microsoft i a tuan lio ahcun CEO zong a si. Chairman le Software sertu (architect) zong a rak si. A thluak hi a tha kho taktak i, Microsoft i tangka a chiami lakah tambik share ngeitu zong a rak si.

Bill Gates le Paul Allen hi, Microsoft Co-Founder an rak si. Computer a rak um ka ah hin, an lian tuk. An man a fak tuk. Company le mirum le sianginn ti bantuk lawng nih an rak ngeih khawh. Cucaah an mah pahnih nih hin, vision an rak ngeihmi cu, computer deng tein ser le "American innchung vialte ah computer pakhat umter dih ding" timi a si.  An i tinh ning tein kum tam nawn a rauh tik ahcun an chun mang a tling ko. Computer kha tha deun, hme deuh le deng deuh in an van ser taktak i zapi zaran ngeih khawhmi thil ah a cang.

2000 ah a nupi he, Bill & Melinda Foundation an dirh. Cu hnu in, Microsoft ah Part-Time lawng in a tuan. 2014 ahcun Microsoft chairman le CEO in aa bang. Hi a rak in ban tiang ah hin, Bill Gates hi vawleicung ah a rum bikmi a rak si. A tu lio ah a mah pumpak nih a  ngeihmi tangka hi $100.8 billion (April, 2019) a si. Vawleicung ah rum ah pahnihnak a si (A tu lio ahcun, Amazon.com founder, Jeff Bezos hi a rum bik a si i, billion 166.0 billion dollar a ngei).

Areas (4) ah rian an tuan. (1) Fimnak lei ah mifim cathiam an karh i, nunning a thanchonak hnga; (2) Sifak ram minung hna nih sifahnak in an luatnak ding caah thanchonak an hmuhnak hnga lam kawlpi; (3) Ngakchia hna nih zawtfahnak le thihlonak in an luat i a dammi le cakmi an sinak hnga; (4) Zawtnak a phunphun (tck, Polio, AIDS/HIV ) ngeimi hna an tum khawhnak hnga timi an si. An mah le areas cio hawih in kau taktak in rian an tuan. Doctors le Engineering le nurses tampi an ngei. Cathiammi tampi an chuahter cang hna.

Bill Gates a nunnak le a tuahsernak zoh lengmang tikah, khuaruahhar in upat hmaizah a tlakmi pa a si. Cucu a nunzia ruang ah a si. Mirum bik pakhat a si nain, uanthlarnak a ngei lo. Porhlawtnak a ngei lo. Mi zeirellonak lungput a ngei lo. Mi sawsawh te bantuk in a um ve ko. Mirum vialte lak ah lung a thiang cemmi le uanthlarnak a ngeilo cem mi pakhat a si lai tiah ka ruah. Uar a um khun nak cu, Bill Gates hi cu, a dang mirum he an i lo lo. A tuahsernak le nunning zoh tik ah, tangka duh tuknak le mitthitnak thinlung a ngei lomi a lo. Tangka kong aa fiang tuk. Minung kong aa fiang tuk.

Cucaah Bill Gates nih a timi cu "Ka thih hlan ah, ka tangka hi midang ka hlut dih ta hna lai" tiah a ti ti a si. 

Zeicatiah a thih tik ah tangka hi a caah sulllam zeihmanh a ngei lai lo timi aa fiang. Bill Gates nih a chimmi cu, "Kan thih tik ah kan tangka a pawn bak in pawn khi, sullam a ngei lo ka ti" tiah a ti.

Vawleicung ah mirum tampi kong kan theih hna. Mirum tampi cu, tangka an i hruhpi. Tangka an ri. Tangka an ti ahcun midang ca ah fahnak le sunghnak kong an tuak ti lo. An mah miaknak lawnglawng an tuak.

Bill Gates te nupa cu, an nunnak ah tangka cu heh tiah, an kawl ko nain, tangka an i buaipi lio. An tangka kawl ning a thianghlim. A nunnak, a lungput le a tuahsernak zoh tik ah, "Pathian nih thluachuah pek lo awk a rak tha lo." A nunzia hi thluachuah hmu ding ah aa tlak hrimhrimmi pa a si.

Bill Gates te nupa hi an nunzia a tha taktak. Mi tha an si nak le mi cung ah dawtnak ngeimi an sinak a langhtertu bik cu, Bill & Melinda Gates Foundation an tuahmi hi a si. Hi foundation nih hin, ram kip ah minung thawng tam tuk hi thathnemnak a pek cang hna.

Laimi chung hmanh in Bill & Melinda Gates nih tuahmi scholarship comi an um cang. Cucu ruah tik ah, an nunzia le tuahsernak hi cawn awk an tlak taktak. Vawleicung mirum ah a mah bantuk, mi lungthiang, uanthlarnak a ngeilomi le nun siangmi hi an um lai ka zum lo. An nunzia hi Pathian duhning a si hrimhrim ko lai timi hi, ruah lo awk a tha lo. Zeicatiah an tuanbia hi aa dawh tuk.

Bills & Melinda Gates Foundation Zung (Seattle, WA)

Bill le Melinda hi nun an rak siang tuk. Mi tam deuhdeuh an bawmh khawhnak ding caah, Bill& Malinda Gates Foundation a dirh. An mah nih tam tuk a hlut pin ah, midang sin zongah tangka an kawl ve i, an hlutter ve hna. Vawleicung hmun tampi ah rian an tuan. An foundation nih an ngeihmi tangka/innlo/thilri dihlak (Endowment) hi $50.7 billion (2017) a phan i, vawleicung ah a rum bikmi private foundation a si. A tam deuh cu an mah nupa hlutmi a si. Azapite $45.5 billion an hlut cang ti a si. An zung hi, Bill Gate chuahnak khua Seattle khua ah a um.

Minung hi midang kan tuahter hna hlan ah kan mah nih tuah hmasat a herh. Hruaimi nih lam an hrawn hlan ah, hruaitu nih hmaisat a herh. Bill le Melinda Gates zong hi foundation an tuah tikah an mah nih "a hram" an chuah hmasat. Rian tha an tuan hmasat. Cu hnu lawngah midang an sawm hna i an sin ah an telter ve hna. Cu tik ahcun, bawmtu le hlutu an tampi an ngei.

2018 lawng ah hin, Bill & Melinda Gates Foundation ah hin, mirum nih 14.7 billion (US dollar) an hlut. Kum 2022 ahcun an foundation tangka hi billlion 600 a phan lai tiah ruah a si. Nun a siangmi cu Pathian nih thluachuah a pek hna timi hi Bill le Melinda Gates caah a hman tuk. Uar an um tuk. Pathian sin zongah thluachuah hal piak ding an si. Thluachuah pek ding tlak taktak an si.

Phundangte an si nain, an nih cu "mifim cathiam le scientist" tampi chuahter an duh. Cu bantuk mifim cathiam tampi an chuah ahcun, mipi caah rian tam chinchin an tuan kho lai timi kha an zumhnak a si. Cucaah cathiammi tam tuk scholarship an pek hna. Cun ram sifak ah minung an ngandamnak ding le fimcawnnak ah thanchonak a umnak hnga rian an tuan. Bill Gates te nupa cu, an rumnak hi midang ca i hman hi sullam a ngeimi le man a ngeimi a si tiah a ti. An khuaruahmi le an lungput a that tuk caah, an nun a nuam.

Bill & Melinda Foundation hi, ram kip ah AIDS/HIV, Polio le zeidang zawtnak a lohnak ding le zornak ding rian an tuan. An riantuannak ah medical doctors le engineers tampi an i tel. Mirum milian le scientist tampi an i tel. Uar an um taktak. Mah bantiuk mirum hi vawleicung nih kan herhmi hna an si. A cheu mirum cu hmuh lei lawngte an ruah caa, pek hi an siang bak lo.

Interview tuahtu pa nih, "Nan foundation ah zeizat dah nan hlut cang?" tiah a hal i, "Billion 45 kan hlut cang. Kum khat ah billion 5 in kan hlut" tiah a leh. Nun an va sian ning le midang thanchonak caah chawva pek an sianing ruah ah a sunglawi tuk. Rum man a ngei. Nun man a ngei. An rumnak hi, midang caah thatnat bak ah an hman.

"Zeidah na nuamh bikmi a si?" tiah an hal i, "Ka nuamh bikmi cu, carel, mifim cathiam le scientist tampi an chuahnak ding kong tuaktan, kan foundation a thancho i thil kan tuah duhmi tlamtling tein kan tuahmi le a thanchomi ka hmuh tik le mi tampi nih tlamtlinnak an hmuh tikah ka lawm bik" tiah a leh hna. Midang nih thil tha an hmuh tikah a rak i lawmhmi hrimhrim hi, Pathian duhnak lungput a ngei ko timi a lang.

Microsoft hi Apple aa zuammi an si. Mirum pawl hi an company pakhat le khat an i zuam tikah, a ho dah aa tei lai ti in, pakhat le khat an fimnak an i thuh kanh. An i bawm duh lo. Pakhat le khat tei an i zuam. Asinain, Bill Gates cu a si lo. Microsoft he aa zuammi Apple company zong a va leng hna i, bia a va ruah hna. A va bawmh ko hna. Apple dirhtu pa Steve Job he zong an i zuam ko nain, "A zungzal cun ral an si lo" tiah an tuanbia an tial tik ah an tial. A caan ahcun an i zuam nain a caan ahcun an i kawm. Bia an rak i ruah ti. Vawleicung computer lei ah a sang bik veve an rak si nain, a caan ahcun hawikawm an si.

Steve Job le Bill Gates (2007)

Interview an tuahmi hi a dongh lei ka hmuhmi a si. A sau ngai nain tawite lawng ka tial khawh.

Bill Gates hi mirum ahcun a hakkau lomi le midang caah a ngeihchiah hman a siang bakmi a si. Science hi tha a pek. Scientist hna nih an fimnak in, thil thar an ser i mi tampi caah thatnak an tuah dingmi hi aa tinhmi pakhat a si. Aa tinhmi biapi bik dang hna cu, minung an ngan a dam deuhnak ding le an nun sau deuhnak ding; mino fimnak ah an thancho i mifimthiam tampi an chuah dingmi; mirum milian tampi an chuah dingmi le cun fimnak in zawtdamnak an hmuh khawh i, minung an nun a sau deuh hnga timi hi aa zuammi le tha a pekmi a si.

Bill Gates te nupa riantuanmi cu sawisel duhmi nih cun an sawisel men ko hna lai nain, an tliangtlai tuk. An thianghlim tuk. An felfai tuk. Zeicatiah an mah nupa caah thatnak le miaknak um lo bak in rian an tuan. Midang caah miaknak le thatnak ca bak in tuahmi a si caah, a dang dirhmi foundation he an i lo lo. Uar an um tuk. An rian tuan ning cu, a dang mirum tampi he van le vawlei in an i thlau. A ruang cu, "Tangka kong ah thil an hmuh ning le an tuakning aa dan caah a si."

Bill Gates nunnak hi Bible nih a kan cawnpiakmi peknak nun he aa tlak bak. Bill Gates cu nun a siang i a rum chinchin. A siang chinchin. A ngei chinchin. A pek chinchin, aa nuam chinchin. A pek chinchin a lawm chinchin. Aa lawm chinchin a pek chinchin than. Cucaah, "Hmuhlei nakin pek lei ah lawmhnak a um deuh" (Lam 20:35) timi Jesuh bia hi Bill Gates te nupa caah a tling taktak.

Ka ruat tawn. "Bill Gates te nupa hi zei ca dah hi tluk an rum hnga le an i lawm hnga?" timi. Ka ruat tawnmi cu, "An nih nupa hi bible cawnpkaknak an pemh ko tiah ka ruat." Zeicatiah Bible nih a kan cawnpiakmi cu hi tin a si:

Mi pakhatkhat nih siang tein a thenh lengmang hna i a rum chin...Nun va siang law na rum lai (Phungthluk 11:24, 25). 

Hi hna nupa hi an thinlung a tha. Nun an siang. An nih nupa hi, Krihfa innchungkhar tha bantuk an si. An ni kho peng. An mithmai a panh kho peng. Cucu an rum ruang le an tlin ruang ah a si lo. An thinlung ruang ah a si. An i daw tuk. Khual an tlawng ti. Meeting an kaiti. A caan ahcun an innchungkhur ah kheng an tawl ti ti a si. Volunteer rian zong an tuanti rih ti a si.

Vawleicung mirum cheukhat cu van rum cangka in, "Ngaknu ngeih, zudin, nuamh cen tibantuk in khuasa mi tampi an um." Bill Gates te nupa cu an si lo. An nunnak ah sawisel awk um lo bak in an i daw. An i pehtlai. Khual an tlawngti. Rian an tuanti. Africa ram an riantuannak tiang an va zoh tawn. Uar an um taktak ko.

Bill Gates le Melinda hi an ngeih ruangah an sianmi a si lo. An ngeih hlan in milungthin tha hrimhrim an si. An lungput ah dawtnak, zawnruahnak, zaangfahnak, siaherhnak, midang nun hrawmh duhnak le midang nunnak chang cheuh duhnak lungput an ngeih caah an pekmi a si. Bill le Melinda Gates bantuk mirum an um len ko nain, an mah tluk in a pemi le a siangmi an um lo. Vawleicung ah an mah bantuk nun siangmi an um lai ka zum lo. An nih cu an fim tuk Rum hi a sullam zeidah a si? Rum tik ah zeidah kan tuah awk a si? Rumnak nih thihnak in a kan khamh kho lai lo. Tangka hi kan thih tik ah zeihmanh sullam a ngeih tung lo. Nun chung ei caw lo kan ngei cang. Cucaah midang a ngei ve lo mi le a si kho ve lo mi caah zeidah kan tuah piak ve hna lai timi an i fiang tuk. Uar an um tuk.

An nunsiannak le midang caah pekthenh an siannak ahcun, vawleicung minung nih tluk awk an tha lo. A cheu mirum milian cu sifak santlai lo bawmh cu van chim lo. Cheuhra cheukhat pek hmanh an siang lo. Biakinn ca hlut hmanh an siang lo. Ram le miphun ca cu chim lo, chungkhar le unau bawmh hmanh an duh lo. U le nau hmanh "tangka karh" an lak hna a si lo maw? Bill Gates le innchungnu cu, an theih baklomi hna caah, an pekmi a tam kho taktak.

Hi bantuk Foundation pawl hi Ngunkhuai upadi ah 501 c.3 timi an si i, mipi nih an hlutmi tam deuh cu tax zuh khawhmi an si i, a hlutu hi an sung lo. Cozah i an tun hnga kha foundation ah an hlutmi a si caah, cozah tu kha an sung. Cucaah USA ahcun hi bantuk in, sifak le miharsa bawmtu bu hi tampi a um i, a cheu cu an tangka lut a tha tuk. A ruang cu a dirhtu nih tam tuk an hlut caah a si.

Cu ve bantukin, Laimi kan mirum pawl zong nih hin, a miak umlo in mipi ca thatnak a simi "foundation" hi tampi tuah kho ve hna sehlaw, a tha tuk ding a si. Kan mirum pawl nih tangka hmuhnak lawngte le innlo thatha saknak lawngte ruat lo in, ngaktah buangro, hmeinu hmeipa, sifak santlai lo le mizawfak hna nih, an nunnak caah zaangdam deuh tein an nun khawhnak ding caah, a miak umlomi bu (foundation) hi tampi dirh le tuah hi a herh tuk cang. An rumnnak le lianhngannak hna hi, kan ram i miharsa hna caah thatnak a chuahpimi an si a herh.

Zeitluk in rum le ngeih zong ah midang caah abik in harsami le sifak caah pek hna sian ve lo ahcun, cu rumnak cu midang caah thathnemnak zeihmanh a ngei lo. Rum zong sullam a ngei lo. Pathian tinh piakmii zong a si lo. Pathian nih a kan tinh piakmi cu "midang caah bawmtu" si hna hi a si.

Nang le kei cu Bill Gates kan si lo. Bill Gates tluk in kan ngeih lo caah, Bill Gates bantuk cun kan pe kho lai lo. Amah zat cu vawleicung minung a hohmanh nih, nihin ni ah an pe kho rih lo. Asinain a herhmi le a biapimii cu, Bill Gates bantuk in nun sian hi a si. A mah bantuk in kan ngeih lo zong ah a mah bantuk in nunsian khawh a si ve ko. Midang caah peknak nun ngeih khawh a si ve ko. Mah le ngeih tawk le ti khawh tawk in, midang caah pekchanh khawh a si ve. A biapimi cu lungthin a si. Bill Gates te nupa bantuk in siannak lungthin ngeih le pek duhnak thinlung ngeih hi, kan herhmi a si.

"Sikhiar" mi cu zeitluk an ngeih zong ah an siang hlei lo. Kan pipu nih a sikhiar tukmi cu,"A hnapkher hmanh a siang lo" an rak ti hna. Mirang nih, "Vawleicung sifak bik cu, a sikhiar bik mi an si ko" tiah an ti. Sikhiarh hi sifah a si. Mah ca zong sian lo, midang ca zong sian lo ahcun, cu nak sifah a um ti lo. Mirum tampi cu an sianlo caah an si a fak taktak ko. An thih tik ah an i kalpi khawh dingmi a um lo.

Bill Gates te nupa an i fian tukmi cu hihi a si. An tangka hman cawklo an ngeihmi ruangah, an nunkhua a sau deuh hlei ding a si lo. An no deuh hlei lai lo. An ngeihchiah nih thihnak in a khamh kho hlei hna lo. A caan a phak tik ahcun hi vawlei ah kaltak viar te dingmi a si kha an i fiang tuk.

Cucaah Bill Gates nih, "Ka tangka hi ka thih tik ah a pawn in pawn hi sullam a ngei lo. Cucaah ka ngeihmi vialte ka thih hlan ah midang caah ka hlut dih lai" tiah a tinak a si. Uar a um taktakmi mirum a si. Vawleicung ah kan kaltak dingmi thil lak ah, sui le ngun hna khat thup kaltak hi, a thimi caah sullam a ngei ti lo. Sullam a ngeimi cu, "Midang caah thiltha kan tuahmi te, kan kaltak dingmi thil te lawng khi a si."

Bill & Melinda Gates Foundation nih an lungput, khuaruah ning le rian an tuanning hi zohchunh awk tlak taktak a si. Laimi mirum milian le thil ti khomi hna nih, cawn awk a tlakmi nunzia le tuahsernak a si. Hi bantuk rian hi, Bible nih a kan cawnpiakmi nunzia a si!

Upat tihzah tlakmi Bill & Melinda Gates

----------------------------------------------------------

Saduhthah
Bill & Melinda Gates cu Bawipa nih thluachuah pe ko hna seh. Nunsaunak laksawng pe ko hna seh. An foundation zong Bawipa nih thanter chin lengmang ko seh law, midang caah rian tampi a tuanmi foundation ah ser ko seh. An nunnak ah lunglawmhnak, thaanuamnak, daihnak le hngangamnak he khat ko hna seh tiah saduhthah piak bu in!

Ritnak Sii Nih A Hrawh Cuahmahmi Kan Zatlang

Vawleicung ah minung kan tam chin lengmang bantuk in, pawcawmnak zong a phunphun in kawlhawl a si. A cheu nih duhfah hakkauh tuk ruang le a fawinak in tangka hmuh duh ruang le rum duhg ruang ah, cozah upadi buar in minung caa thiltha lo zong a zuarmi an karh chin lengmang.

Naite ah minung pakhat nih a ka chimh i, "Tiddim le Tonzang lei i ritnak sii a tam tuk caah khua a cheu khat cu pa vialte an ri thlu ti awk tlak a si" tiah a ti.. Kalaymyo le Tahan zong hi ritnak sii nih a buai taktak hna tiah a ti ve. Cu lawng asi rih lo. Yangon le Mandalay le Kawlram khuapi tampi cu, ritnak sii nih biatak tein minung mino tampi a hrawh cang hna ti a a si. 

Tahchunhnak ah, June 2018 ah Yangon bak ah "yabba" sii million $187 man bak an rak tlaih. 2017 ah "Golden Triangle" timi ah yabba sii mum 20 million an rak tlaih. Rakhine lei le India ramri zong ah an tlaih tung hna. Yabba timi hi "methamphetamine le caffeine" cawhmi si-sen a si. An din tikah an lung a mawlmawk. "Saihkuzin" rumro in khua an sa. An i thawkka ahcun nikhat ah mum khat hi a za nain a hnu ahcun mum 60 hna an din ti a si. 

Kawlram ah sii a tam khunnak cu, cozah le tlangcungmi kahnak ruangah a si. Zeicatiah ritnak sii tam deuh cu tapung umnak area in chuahmi a si. Kawlram ah bing cin hi a zor deuh nain a tam tuk thiamthiam rih. UN tuaknak ah, 2017 ah Kawlram ah bing cinnak hi 2017 ah hecter 41,000 a um i, 2018 ahcun hecter 37,300 ah a tum. A tambik cu Shan ramkulh nichuah chaklei tapung uknak area ah a si i, cu ka ahcun Kawlram pumpi bing cinnak i 90% a um an ti. Kawlram hi bing lawng siloin ritnak sii a phun tampi a chuak i, cu lak ahcun a lar cemmi cu "Yaba" ti a si i, cu nih cun minung tam tuk a hrawh hna i, mifim cathiam hmanh hi a hrawh ko hna ti a si. Minthami Soe Myat Thuza te hna hmanh kha, "Yabba" ruang ah tlaih le tazacuai an rak tong. 

Naite ah kan khua ah Pa Lian Hmun Thang a thi. Cu lio ah ruak thlahtu pa he thlanmual lei kal pah ah motor kan i cit ti. Motor cungah "Nan khua khaw zeidah a si?" tiah ka ti. Kan khua cu Marion khua pawng ummi khua fate a si tiah a ti. Minung 400 tluk kan um a ti. An umnak cu leikuang a tam Thingram aa dawh. Cucaah "Nan khua cu nuamh dawh tuk a si" tiah ka hei ti. A ka lehmi cu, "A khua cu a nuam tuk ko nain, ritnak sii nih tlangrai babtuk in a kan tlun hnawh hi a har ko. Khua chungah kan buai tuk ee" tiah a ti.

Ohio hi sipuazi a tha. Tangka a tam caah, USA ah ritnak sii a luhnak hrampi pakhat a si. Voi khat cu North Carolina in nu pakhat nih truck lianpi in Ohio ah ritnak sii a rak phurh i, palik nih an rak tlaih. A truck cu an zoh i a ton bak in ritnak sii a rak phurh. California in Korean nungak dawh taktak nih bang 19 tluk ritnak sii vanlawng fate a hlanmi in a rak phurh i, an tlaih than. Ka dangdang zong ah a ton bak in an tlaihmi an um. Tlaihlomi zeizat remruam dek a va um rih hnga timi ruah ah, thin hi a phang i, lungdong taktak a si ko.

June 21, 2019 ah Philadelphia ah cozah nawlngeitu hna nih tilawng lianpi an va check. Cu tilawng lianpi ahcun ritnak sii "cocaine" timi hi pawng 35,000 (ton 17) an tlaih. A man tuak tikah $1.1 billion (million 1,100) man a si an ti. Cu cocaine tu tlakrawh bantuk tete in an zual hna i, cu cocaine tlang tete cu lamcung ah artlang in chia hna sehlaw, meng 2 le cheu a sau lai ti a si. A tlaitu hi U.S. Customs le Border Protection Baltimore field office an si. Tilawng a mawngtu minung (6) an tlaih hna i, hmai zarh Nikhatni ah tazacuainak zung ah a chuak ding an si. An tlaihmi tilawng hi MSC Gayane thilphurtu tilawng a si.

Cozah sihni pakhat nih a timi cu, "Kan tilawng dinhnak ah hin, thlithiang dawp riangmang i, hi zatzat cocaine hi kaltak i, minung minung million tampi hrawh i, tlaihlo in kan luat lai tiah maw nan i ruah? Kan fim ngai tiah nan i ruah nain nan palh cikcek" tiah a ti hna.  

US ah hin ramdang in rak luhnak tilawng dinhnak hi 300 a um. Cucu customs le border protection agency pawl nih runven le zohkhenh a si. Ritnak sii hi an tlaih khawhmi a um. Tlaih khawhlomi a um ve. An tlaihmi hmanh hi a tam tuk i, tlaih khawhlomi hi zeizat remruam dah a si hnga? US khua kip le sang kip ah ritnak sii cu an um i, i ven cawk ding a si lo. Minung hi ziaza thatnak i cawnpiaknak in dah kan i ven ti lo ahcun, ven khawh ding kan si lo. 

USA ah hin, ritnak hi Nichuahlei le nitlaklei rili tilawng dinhnak zong in a lut i, chaklei Canada ramri zong in an lut. A tambik cu Mexico ramri tlanglam in an lut i, US i a lutmi ritnak sii dihlak i 99.8% hi Mexico ramri in a lut ti a si. Cucaah President Trump nih Mexico-US ramri kan kham lai a timi zong hi, thil tha ngai cu a si ko. Zeiti hawih in dah kan kham lai? An kham kho taktak lai maw?" timi cu biahalnak nganpi a si. 

U.S ah ritnak sii tambik a lutmi hna le zeizat dah an luh timi cu a tanglei bantuk in a si:

Oxycodone: 4.6 percent

Heroin: 9.8 percent

Cocaine: 24.1 percent

Crack Cocaine: 13.1 percentCocaine

Methamphetamine: 24 percent

Marijuana: 21.5 percent

Other drugs: 3 percent

Hi bantuk in ritnak sii a phunphun kha US ah a rak lut i, 2018 cazin zoh tikah minung 24.4 million hi a luanciami ni 30 chung ah ritnak sii phun khatkhat cu an tawng ti a si. USA ah a tanglei sii hna hi, mitam bik nih an i buaipimi le an hmanmi ritnak sii cu hi tin a si.  

Marijuana- by 19.8 million (sechoh)

Prescription drugs- 6.5 million (sibawi pekmi si)

Cocaine- 1.5 million

Hallucinogens timi lungthawh si (Ecstasy) - 1.3 million (Hihi Kawlram ah a tam bikmi a si)

Methamphetamine- 595,000 (Hi bantuk zong hi Kawlram ah tammi a si)

Heroin-300,000 (bingrang/number 4). 

Hi ritnak sii pawl hi, a hmangtu hna nih a tanglei minung hna sin in an cawk/hmuh ti a si:

• 55.7% nih cun hawikawm silole chungkhar sin in an hmuh
• 19.1% doctors te sin in (bing aa telmi fahtheihlonak si)
• 3.9% theihlomi minung nih zorh nak in
• 0.1% cu internet in online in an cawk
• Fahtheihlonak sii hi bing aa telmi an si i, hi sii hi kan chungkhar asiloah kan hawikawm nih free in an kan pek an ti. 80.7% nih, hi sii hi doctor pakhat nih a kan pekmi a si an ti. USA ah hin, Ohio hi hi fahtheihlonak sii tambik a hmangmi ramkulh pakhat ah aa tel ve i, kan min a chia ngai. 
• Hi ritnak sii hmangmi hna lak ah hin, hi tin an si:
• 18.5% cu rian ngeilomi upa kum tling an si.
• 8.8% hi cu caan tling riantuan an si.
• 9.4% cu caan tlinglo riantuan an si
• Ritnak sii a tawngmi tampi (13.4%) cu rian ngeimi an si
• Minung 10.2 million nih cun ritnak sii rit bu in motor an mawng

• Hi bantuk in a si caah, USA zong hi zuu/ritnak sii ruang ah motor accident thimi an tlawm ti lo. USA ah kan fale zong hi ritnak sii he an i hlat lo. Kawlram zong ah ritnak sii nih a buai hna. India le Pakistan le Laos, Thailand le a dang Asia ram zong ah tam tuk buainak a chuak cuahmah. 2017 ah Southeast Asia ah "yabba sii" mum million 450 an tlaih ti a si. June 2018 ah Yangon ah million $187 man ritnak sii an tlaih. Tlaihlomi zeizat remruam dek a va um rih hnga?
• Europe, Australia le South America le Africa zong an him hlei lo. Russia zong a him hlei lo. Philippines le bang cu an zual tuk caah, an president nih ritnak si zuarmi cu a kah bak in a kahter hna le minung tamlak an thah cang hna. 2017 UNO report zoh tik ah vawleicung pumpi ah damh awk thalo in ritnak sii tawngthammi hi 29.5 million an si i, vawleicung minung dihlak i 0.06% an si ti a si. 
• US sining zoh tikah ritnak sii hi, mirum sang zong ah a um i, sifak sang zong ah a um. Sianginn zong ah a um. A umlonak hmun hi a um lo ti tluk a si. Cucaah kan fale him tein an umnak ding caahcun a tanglei hi tuah kan herh:
• 1. Pawngkam tha kan ser piak hna lai (Hawikawm chia komhter lo ding)
• 2. Sianginn tha tein kaiter i education thapek ding
• 3. Ritnak sii a thatlonak le minung ca rawhnak a sinak kong kan cawn piak hna lai
• 4. Pathian nih thilchia tuah a duhlonak le thlarau nun thianhlimnak cawnpiak ding
• 5. Lungput tha an ngeih i dinfelnak an ngeihnak hnga ziaza thatnak kong cawnpiak ding

Ritnak sii doh a har tuk caah, cozah le mipi  pakhat cio in bawmh kan herh. Cu lawng ahcun kan tei khawh lai. Kan Lairam zong ah Hakha le Thantlang hi cu kan him ngai rih. "Yabba ritnak sii" hna nih a kan phak sual ahcun, kan sifah chinchap he kan miphub kan lo ko lai. Ritnak sii hi America hmanh nih an i buapi tuk cang i, Lairam te hna ah a karh sual ahcun kan i veng kho hrimhrim lai lo. US ah Laimi zong "ritnak sii" ruangah mah le mah aa thatmi kan um cang.

Lairam kan mirum le sipuazi tuahmi hna zong nih "ritnak sii" in tangka kawl hrimhrim lo ding a si. Kawlmi zong ritnak sii a tongmi cu Lairam in chuah bak ding an si. Laimi zong dimh ding an si lo. Ritnak sii hi pumpak, chungkhar, khua le ram tiang a hrawk khotu kan ral ngan bik pakhat a si.  

Cucaah Kawlram in hi sii a lohnak hnga zuam a herh bantuk in, Lairam zong ah ritnak sii a zuartu an umlonak ding le a hmangtu umlonak ding hi a biapi tuk. Pastors, evangelist, Krihfabu hruaitu in, siaginn saya/sayama, cozah riantuantu le nawlngeitu upa vialte baw in ritnak hi, "zapi kan ral" a si ti in, doh cio a herh. Cu ti kan tuah ahcun ritnak si hi, Lairam ah kan tei khawh ko lai!!!

• 
  

---------------------------------

Zohchihmi ca

1. Tam deuh theih duh ahcun, Rates of the Illicit Drug Abuse in the U.S capar i rel te. 

https://www.verywellmind.com/rates-of-illicit-drug-abuse-in-the-us-67027