2020 Hi A Linh Bik Kum A Si Lai Tiah Scientists Nih An Ti

Vawlei pumpi lumnak timi Global warming ruangah vawleicung pumpi hi a lin chin lengmang ko cang. 2019-2010 khuasik chung viale Ohio hna cu vur a tlami chim awk tlak a si ti lo. Khuasih zong a tawi taktak. USA kum 23 ka um chungah nai khuasik tluk in khua a lum le vur a tlawm hi a um rih lo. Nikum kha a linh tuk caah Australia cu fak taktak in a kang. Amazon tupi zong chim awk thalo in a kang. Nilin ruangah Africa Nichuahchaklei hrawng le vawlei hmun dangdang ah mangtam hi tuan ah a tlung kho ti a si.

Khuacaan linmi ruangah ruah a hman ti lo. Vur a tla tlami a tlawm tuk cang. Cucaah tiva ti an zor i tiva carmi an tam tuk cang. Tahchunakah Colorado River timi hi tiva lianpi USA ah ummi a si. Tiva lian le saumi a si caah "American Nile" tiah an timi a si. Ram hnih chung a luang. Tiva luannak kam ah minung million 36 khua an sa. National Park 36 a um.  Tiva thluan ah leikuang le saram zuatnak le nuamnuam tam tuk a um. Hydroelectric Power caah an kham. Leikuang caah an dawp. Rafting Trip timi ticitnak an tuahnak le nuamhnak hmun a si. Nga a rak tam tuk caah minung nih pawcawmnak an hmannak le nuamhnak ah sio an thlaknak a si. USA ah tourist tam tuk an umkalnak a si. Asinain nihin ni ahcun a car ngacha cang. A cheu hmu cu a reu bak cang. USA ka um chung ah tuanbia bantuk ah a cang cang. USA nih an tiva tha bik pakhat an sung cang.

Colorado Tivapi a carmi 

Vawleicung ah khuacaan tahnak a rak um ka in tuak tik ah, 2020 hi a linh bik kum a si lai tiah scienctist nih an chim chung cang. A liamcia kum li chung hi vawleicung ah a linh bik kum an si hna. Tu kum hi cu hlan kum li nakin linh deuhnak ding caah 50% in 70% a lam a um tiah khuacaan zohtu hna nih an ti. 

A tu lio cu Coronavius ruangah sehzung an khar. Motor le vanlawng aa hmangmi a tlawm deuh caah van zong a thiang tuk. Satelite in zoh tikah, India le Tuluk ram hrimhrim hi a thian ning aa thei tuk.  Asinain khuacaan cu a kihter hlei deuh lai lo ti a si. Khuacaan kih deuhnak ding caah cun can saupi ca in tuaktan le riantuan a herh tiah scientists nih an ti.

Antarctic in Greenland tiang January thla thawkin voi dang bantuk siloin a linh bik kum a si peng ti a si. El Nino timi kum ahcun a lin deuh tawn. Tu kum hi El Nino kum zong a si fawn tunglo nain hi tluk a linh caah scientist pawl an khuaruah a har ngaingai ko.

US National Oceanic and Atmospheric Administration nih an tuaknak ah, 2020 hi a linh bik kum a si lai tiah 75% hi aa fiang ko cang tiah an ti. US Agency nih an timi cu, a tu lio khuacaan a linhnak hi 2016 kum hramthwkka I a linh ning he zeitluk in dah aa lawh timi kha naih tein kan zoh ko. 2016 ahcun El Nino a fah tuk caah a rak lin tuk i, a hnu ah a zor than tiah an ti. US agency nih an timi cu, 2020 hi a liamcia kum nga chung ah a linh bik kum a si ko lai timi hi 99.9% a fiang ko tiah an ti.

Gavin Schmidt timi New York ummi NASA Goddard Institute for Space Studies nih a timi cu, tu kum hi vawleicung ah a linh bik kum a si lai timi hi 60% a fiangmi a si tiah a ti ve.

The Met Office tuaknak ahcun 2020 hi vawlei pumpi a linh bik kum a si lai timi hi 50% a fiang ko tiah an ti. UK Instituation nih cun vawleicung a lum bik kum cu 2015 ah a si i tu kum hi mah changtu a si lai an ti.

2020 January hi vawleicung tuanbia ah a lum bik kum a si i Arctic nations timi vawleicung a cung lei ummi ram pawl khualipi hna hi vur an ngei lo ti a si. February ah Antarctic lumnak 20 C (68 F) a si. Hihi a voi khatnak bik degree hi tluk a phak hi a si. Vawlei khatlei a donghnak Greenland ummi Qaanaaq ahcun nai Sunday ah degree 6 C a lum i, cucu April ah a lum bik kum a si.

January in March tiang ah hin, Nichuahlei Europe le Asia ah a lum tuk tiah an ti i, a buaktlak in a lumnak hi 3 C in a cunglei an si.

Nai zarh ah hin US hmun tampi cu thlan chuak in a lum ti a si. Kan hnu zarh Ningani cu Los Angeles khualai cu degree 34 C a lin i rili ah tam tuk an kal. State at home order zong an zul kho lo ti a si. Australia zong kum dang nakin a lin deuh ving ti a si. Nikum ah fak tuk in a kang i, tu kum zong phan a um ngaingai ti a si. Thal nilin a chuak taktak rih lo nain, US khua cheukhat cu a linhnak a sang taktak cang timi kha a tanglei hmuh khawh a si. Thal taktak ah zeidah a lawh te lai?

Tu chun May 3 US Temperarture (ABC News)

UK zong ah a lin chin lengmang i, April a linhnak hi 3.1 C cunglei lengmang a si i, Cornwall, Dyfed, Gwynedd ahcun a linh bik kum a si. Arab ram a cheukhat cu nikum ah degree 120 hna an phan. Cucaah Arab ram tam deuh cu 2100 ahcun "aricon" tang ah um lo cun nun a har lai ti a si. 

Kawlram, India, Bangladesh, Pakistan le Africa ram le Arab ram hrawnghrang hna hi an lin chin lengmang i, nikhat can khat ahcun minung caah cinthlaknak le nunnak ah harnak tampi a chuak kho ti a si. USA Nitlakthlanglei ram hna hi a lin tuk cang i, nikhatkhat ahcun "Mega-drouhgt" timi khuahrem a fak taktakmi a chuak te lai ti a si. Vawlei a car dih i, thingkung an thi dih. Tivapi a reumi hmanh an um cang. Tibual a reu cangmi le reu dingmi tam tuk an um. US zong zei tluk hmanh in fim sehlaw khuacaan kong ahcun zeihmanh a fimnak a thahnem lo.

Hlanlio ah minung an rak i nuamh tawnnak tibual lianlian le dawhdawh kha tam tuk an reu cang i zeiti hmanh in remh khawh an si ti lo. Vur tlami le vanruah a tlawm tik ahcun tihna a cat i a dih ko. Atanglei hi US Nitlaklei in tibual a zor cangmi cheukhat an si.

Hi tin tii hi kum fatin tein a zor. Nikhatkhat ahcun an reu lai ti a si

Hlanlio ti an rak i lio tawnnak kha hi tin a um cang

Hlanlio tibual dawh kha hi tin an car ko cang

Hi bantuk in USA Nitlaklei nih thil an ton cuahmah bu zong ah, minung hi kan ziaza le sining remh hi a rak har tuk. Cucaah khuacaan kong tuaktantu scientist hi an lungre a thei taktak ko.

Nihin ni hmanh ah, Los Angeles, Las Vegas le US Nitlakthlanglei rili kam khua hna hi an linh tuk caah, Covid-19 ruangah lengchuah an khap ko nain mipi nih an celh lo i, rilikam ah kham khawhlo in an chuak hna i a buai ngaingai.

Nikum ah hin Kawlram zong hmun tampi ahcun ruahti a tlawm tuk caah cinthlakmi an rawk i, tirawl eidin a vui hnga tluk a vui lo ti a si. Tivate tii tam tuk an reu; cerh an car i tikhur tii an reu caah khuate tampi cu dinti harnak an rak tong. CRDP zong Kalay Nelrawn leikuang an tuahmi tii tha tein an pek khawh lo caah an i tinhmi tluk a chuak kho lo ti kan theih. Kawlram hmun tampi leikuang hi tii um lo ruangah aa rawk kho. Khuapi deuh a simi-Yangon, Mandaly, Monywa-tibantuk cu a lin taktak ti a si. Khuate tampi cu, dinti thiang cu chim lo, dinti a hnawmi hmanh hmanh an rak har. 

2020 zong hi Kawlram nilin hi a zual lai i, hmun tampi cu tii lei ah harsatnak an ngei lai an ti. Kawl rawn hi Mirang nih Semi-desert an timi "thetse ramcar" bantuk a sinak tampi a um. Cucaah khuacaan a linmi ruangah, Kawlram hi cinthlaknak lei ah siseh, dinti ah siseh harnak tong kho ngaimi kan si.

Kawlram tihar lio aa tlarmi hn

Khuacaan kong thiamhngalmi hna nih an chim cio mi le an ruahnak aa khatmi cu, "Tu chan minung hna nih hin, khuacaan kong ah a biapi taktakmi buainak caah kan um an ti. Kan vawleicung i Carbon Dioxide kan chuahtermi hi kan thumh khawh lo ahcun vawleicung pumpi hi a lin chin lengmang lai i, nikhat caan khat ahcun kan vawleicung khuacaan hi hnu ah kir awk le remh awk tha lo in aa rawk kho ti a si. Cucaah a tu lio can in vawleicung cozah kip nih khuacaan kong hi biapite ah ruat in biatak tein tanlak le nikhua linh hi doh a herh ko cang" tiah an ti.

Nihin ni ah Tuluk (28%) le US (14%) le India (7%) nih hin, Carbon Dioxide (CO2) tambik a chuahtertu an si i, hi ram 3 nih an chuahmi hi vawleicung pumpi chuahmi 50% an chuahter. Hi ram pathum hi vawleicung khuacaan chiatterbiktu an si. Cucu a dikmi a si caah tanh hlei ding le namh hlei ding zong an um lo. An ram thum ning in, Tuanvo an ngei. Kum khat le kum khat CO2 an chuahtermi aa tluk lo nain a tam bik an si zungzal. 

CO2 kong ahcun UNO Climate Change Agenda zong ah, hi ram thum hi thazaang a chuahlobik an si. U.S President Trump zong nih global warming le climate change kong ahcun, tha a pe lo taktak. "Lih a si" a ti i, a doh tu in a doh tik ahcun a fawi lo. UNO hruaimi Paris Agreement in minthutmi zong a lak than i, UNO ram vialte lak ah US lawng aa tellomi a si. Sipuazi lawng a ruat i, hmailei techin fapar chan ca khi a ruahmi a um lo. Thil pawi taktak a si. Cucu thil pawi taktak a si. Hi ram thum nih biatak tein an i seh chih ahcun, kan vawleicung khuacaan hi remh khawhnak ding a lam tampi a um.

Kawlram tibual carmi tawne ah tii than a hau (Rf. Frontier Myanmar)

Laimi zong hi thingkung cin kan huam lo pin ah, thingkung remlomi miphun kan si. Thingkung hau kan hmang tuk i, khuacan rawktu ah kan i tel ve. Kan mah miphun ko hi pawngkam zohkhenhnak ahcun kan zual hma. USA Laimi zong hi kan zual. Indiapolis Laimi pakhat nih a ka chimh i, "Indianapolis Laimi cu thingkung hau an hmang tuk i, inncawmi le an tam tuk le sipuazi pakhat a si" tiah a ti. Indianapolis Laimi lawng an si lo US Laimi cu kan si deuh viar ko. Europe le Australia Laimi tah zeidah an lawh ve hnga? US Laimi bantuk in thingram upatlomi hna an si cio hnga dek maw? US kan um zongah kan pum lawng US ah a um le US nih pawngkam zohkhenhnak le thingram an dawtnak lungput cu kan pemh kho deng rih lo. Kan umnak ram sining zong kan cawn thiam le nunpi thiam kan herh taktak.

Laimi zong lo tuahmi kan si. Kan lo duahmi meikhu ruang hrimhrim ah Global warming chuahtertu ah tuanvo kan ngei ve. Lai Tlang ummi Laimi zong nih vawlei pumpi linhnak cu kan hrial kho lai lo. Cucaah Laimi zong zuam ve a herh. Nihin ni Lai Tlang minung nih kan tiram kan dawt lo le zohkhenh lo ahcun Lairam tiva hi U.S Colorado Tivapi bantuk in an car viar kho ve. Dinti le cinthlaknak caah kan buai kho ngai ve. A ruang cu kan tihna an hmet tuk caah a si. 

Hi bantuk in vawlei hi a lin chin lengmang i 2020 zong hi a lin ngaingai lai ti a si. Timh chung kan  herh. Nilin ruang ah ramkip ah harnak tampi a um caah, cozah lawng rinh lo in pumpak pakhat cio hi tuanvo kan ngei. Pawngkam hi kan Eden Dum a si. Cu zohkhenh ding ah Pathian nih minung dihlak hi tuanvo a kan pek. Kan vawleicung khuacaan aa remh deuhnak ding caah, thingkung tampi kan cin a hau. Thingram kan dawt le thingkung hau kan hrial a hau. Tlanglo tuah chuahtak in a hmunmi lo tuah kan hau. Mei duah sum kan hau. Motor mawngh te hna zong a herh tuk lo ahcun sum kan herh. Sehzung khu tam tuk a chuakmi hmanglo in meikhu control nak tuah le a tlawm khawh chung tlawm in meikhu chuahter a hau. Cu lo ahcun kan fale le fa chin chan ahcun kan vawlei ah hin, minung nunak le khuasak tuntuknak ding caah a har taktak te ding a si.