Tuesday, September 3, 2019

Hurricane Dorian Nih A Chuahpimi Rawhralnak

Bahamas Tikulh ram cungah Hurricane Dorian a hran lio
Vawleicung ah hin tih a nung bikmi thli phun (4) a um. Cu hna cu Hurricane, Typhons, Cyclones and Tornado an si. Hurricane hi Atlantic Rilipi ah a chuami thlipi a si. Cyclones hi India Rilipi ah a chuakmi a si i, Typhons hi Pacific Rilipi ah a chuakmi thlipi an si. Tornado hi cu USA ram tlang deuh ah a chuakmi a si, Laimi nih "phuchim" kan timi khi a si.

Vawleicung khuacaan aa thlengmi ruangah, hi thli (4) hi an tam chin lengmang i, a tha a cakmi thlipi zong an tam chin lenmang ti a si. A tu lio ah a hrang cuahmahmi, Hurricane Dorian zong hi a fak taktakmi hurricane pakhat a si. Hurricane hi Atlantic Rili in a chuakmi thlipi a si i, tih a nung taktak. Ruah tam tuk a zawi chih caah, tilian a ratpi chih tawn i, cu tilian nih khuaram le hlei le innlo tam tuk hi a hrawh tawn. A caan ahcun khua hi a ning bak in a hrawh i, insurance company zong sunghnak a chuahpi tertu thlichia pakhat a si.

Hurricane Dorian nih Bahamas tikulh a phak lai khuadawm
Hurricane Dorian hi, Zarhpini zingah ah Bahamas Tikulh a chaklei kap ummi tikulh ah a hmasat bik ah a va tla. Cu lio thli a rannak cu, suimilam pakhat ah meng 185 tluk a si. Hurricane tahnak in Category-5 an ti. Hurricane thli lak ah a sangbik a si.

Bahamas Tikulh cu an hmet tuk caah, tikulh fa deuh tete cu an chuahtak cang i, tikulh lian deuh ah an zamter hna. A cheu cu an zam duh bak lo. Khua cheukhat cu rili in pe 5 lawng a san caah, rili tilet nih a hrawh hna lai timi hi, phan a um taktak. Mi vialte cu, a fek deuhmi tlung, biakinn, sianginn le thlihran thuhnak inn ah an zam hna. Electric tung tam tuk a thluk. Inn tam ngai a hrawh cang. Thingkung tam tuk a phur cang. Tii phum an tih caah, inncung a sannak ah a cheu an zaam hna. 

Hurricane Dorian a hrannak lam
Dorian nih cun Abaco Tikulh ummi Elbow Cay timi khua kha Zarhpini chun 12:40 PM ah a van phak. Chunhnu 2:00 PM ahcun Great Abaco Tikulh a va pan. Rili tilet a san tuk caah, tikulh a niamnak deuh hmun paoh cu tii nih a khuh hna. 


Joy Jibrilu, director general of the Bahamas' Ministry of Tourism le Aviation nih, "Innlo le lamsul aa rawkmi cu a tam tuk ko nain, vanthat ah minung pakhat hmanh an thi hraw rih lo" tiah a rak ti.  Rilikam hotel zong tampi an khar. Asinain Bahamas hi ni hnih chung a hranh tik ah, minung 43 cu an thi cang ti a si. Rawhnak hi zeitluk dah a chuahpi timi an tuak kho rih lo. Khua a hrawhmi cu a tam tuk hringhran cang i, hi bantuk ram sifak caah cun hrimh than ding hi a fawi lo ti a si. 

Red Cross biachimtu Matthew Cochrane nih, "Grand Bahama le Abaco khua i, inn 13,000 asiloah inn vialte i 45% cu a hrawh asiloah fak taktak in thli nih a hrawh hna. UN hruaitu hna tuaknak ah, thlipi nih fak bik a hrawhnak tikulh ah hin, minung 60,000 hi eidin bawmh an hau tiah an ti. Red Cross tuaknak ahcun minung 62,000 hi dinti an ngei lo i bawmh an herh ko" tiah an ti. Bahamas cu "raltuknak hmunhma" (war zone) bantuk a si ko ee tiah thawngpang chimtu pawl nih an ti. An ram hi zeitik hmanh ah a hlan bantuk cu a si bal ti lai lo ti a si. 

Freeport khua, Bahama ah lamcung motor tii nih a phummi hna

Dorian hi suimilam pakhat ah meng 185 mph (295 kph) in a rang. Thli aa hermi a rannak hi 220 kph a phan. Atlantic Rilipi in a rak chuak i tlang ah a tlami hurricane vialte lak ah a fak bik a si. 1935 Labor Day ah Atlantic Rilipi in a rak hrangmi hurricane he an fah ning aa tluk bak ti a si. Cu lio ahcun Hurricane hi min an rak sak rih hna lo. Hurricane Dorian zong hi, Labor Day lai ah a hrang ve. 

Dorian hi Florida lei hawih in a rak ithawn ziahmah nain Carolinas ramkulh lei ah a kai than lai ti a si. USA ramchung taktak cu a phan lai lo nain, South Carolina le North Carolina ah Category-2 in a lut lai ti a si. Cucu suimilam pakhat ah meng 110 tluk in a cak mi a si caah, a fekfuanlomi innlo cu a hrawh khawh ngai rih. Atu zong ah thli cu a rak fak deuh ziahmah cang i, rili tilet zong a sang chin lengmang ti a si. 

Cucaah hi ramkulh pahnih i rilikam deuh khuami 800,000 hi himnak ah zam an fial hna. A cheu cu an zam duh hawi te lai lo i, harnak tongmi zong an um te kho men. Cun tornado zong a hran chih pah i, zeimawzat rawhnak a chuak cang ti a si. Atu hmanh ah hin, thingkung a khiahmi le electric mei a hraawhnak a um pah len cang. 

Dorian kongah, Pre. Trump nih "Alabama le Georgia zong zong Hurricane Dorian nih a hranh lai" tiah a diklomi a chim caah, politics ah mawhphurhnak tiang zong a chuak. A ruang cu khuacaan kong ah a diklomi chim lo ding kha Federal Laws nih a khammi a si. Chim duhmi cu, hurricane thli hi a fah caan ahcun US cozah le President le ralkap hmanh tampi buaipimi thli a si. 

Dorican nih a hrantermi thli a cak ngaimi cu a phan lai i, rilikam khua cu tilian le rili tilet ralrin a hau ti a si. Dorian nih hin, ruah tampi a surter lai i, rili kam khua cu hnahnawhnak tam ngai a chuak te lai tiah an ti. Florida le nichuahlei Atlantic Rilikam ramkulh cheukhat ah hin, Category-2 in a hrang lai ti a si. Cu hmanh nih cun innlo tam ngai a hrawh khawh rih. 
Hurricane thlipi a tamnak Caribbean Rili hrawnghrang ram hna
Hurricane Dorian i a laiva hi West Palm Beach, Florida in nichuahlei meng 185 nak ah a si. Hi bantuk hurricane hi Atlantic Rilipi cungah a hrangmi a si i, kum chiar in USA nichuahlei zongah a hrang ve tawn. Abik in Carribean Rili hrawnghrang ram ah a hrang duh ngaingaimi thli a si. An ram le an si a fak tuk. Hi bantuk thlicia an ton lengmangmi hi, an ram caah thil tharsa taktak le rawhnak nganpi a petu hna a si zungzal.

Hurricane Dorian nih hin a tu zong tam tuk a hrawh piak hna. Tilian cu Noah buanchukcho bantuk in a si. Rili tilet nih inn tampi a phum hna caah, mikhamhtu pawl nih vokkuang lawng in heh tiah an kawl hna. Ke zong in mi tampi an khamh hna.  


Hurricane Dorian nih a hrawhmi khua  

Tilian nih phum a timh hna caah himnak ah zam an i timh lio

Cucaah hi ram cozah nih hin, innsak tik ah zulh dingmi upadi (code) hi tha taktak in an ser. Hurricane a hran tik zongah an innlo a him khawhnak hnga caah a si. Asinain Hurricane Category-5 hi cu tuar awk a har taktakmi a si. Inn le thingkung nih a celh in a celh lo. Vawleicung pumpi hi a lum chin lengmang i, hi bantuk thlichia hi a tam chin lengmang ahcun, nikhatkhat ahcun hi tikulh pawl hi, minung khuasaknak ah a har ngaingai te ding a si. 
Hurricane Dorian a hran hlan i Abaco Tikulh innlo hna

Hi bantuk thlichia hna hi, Lairam ah um ve sehlaw cu, kan tuar kho bak lai lo. Hakha voikhatte a cimhmi hmanh kan celh lo i, hi bantuk Hurricane nih kum chiar te a tlawm le tam a hranhmi hna ruah ahcun, hi ram hrawng minung cu zaangfak taktak an si ko. Cucaah hmun kip um Laimi zong nih $10-20 te in Red Cross in maw, a dangdang in maw hlut khawh cio ahcun a tha tuk ding a si. 

Bahamas hi zeitluk in dah rawhralnak an tuar timi a tanglei hmanthlak ah zoh ahcun fiang tein hmuh khawh a si. Minung a thimi hmanh hi an tlawm deuh lehlam. An innlo rawhral ning hi a fak taktak. Bahamas mi hna caahcun, chim khawhlomi sunghbaunak le harsatnak a si ko. An caahcun vawlei caan dongh bantuk a si!




Bahamas innlo Hurricane nih a hrawhmi

Parking ah motor zong rili tii nih hi tin a phum hna

A niam tuk caah innlo tha zong an him hlei lo

Dorian hurricane hi a fah tuk caah inn lo a hman dih hna

Innlo thatha zong tii nih a phum dih ngawt hna

Inn thatha kha hnawmpawn bantuk ah a ser hna

Dorian kalnak lam paoh cu a himmi an um lo. A hrawh dih ko hna



Donghnak Sunghbaumi

A cunglei capar Dorian kong ka rak tial lio ahcun minung thimi an rak thei thlu rih lo. International Medical Corps nih September 30, 2019 ah an chuahmi ca ahcun minung 56 an thi i, 600 hi cu an tlau. A tu ni tiang hmuh khawhlo an si rih an ti. 

KCC timi kokek rawhralnak lei kongkau Insurance company nih September 5, 2019 an tuaknak ahcun, Bahamas ram chung ummi tikulh lian bik hna-New Province ah 1 billion; Bahamas ah 2 billion le Abaco ah 4 billion sunghnak a chuak ti a si. UBS Group AG company tuaknak ahcun, insurance nih an sunghmi hi $10 billion a si te lai tiah an ti. Bank nih an rak tuaktan chungnak ahcun billion 25 man tluk rawhnak a chuahpi lai ti a si.  

------------

Zohchihmi ca:

Total Losses in Bahamas from Hurricane Dorian Estimated at $7 billion

https://www.insurancejournal.com/news/international/2019/09/05/538980.htm




Tuesday, August 27, 2019

Cuap Cancer A Chuahtertu Thil Hna

Cuap cancer timi cu Mirang nih "Lung cancer" tiah an ti. Cuap cancer hi, minung nih an ngeih ngaingaimi cancer pakhat a si. USA lawng ah hin, a tu lio ah cuap cancer ngeimi 541,000 fai an si. 2018 lawng ah cuap cancer a ngei tharmi 234,030 an i chap ti a si. Cucaah USA ah hin, cuap cancer hi cancer dihlak i 13% a si an ti. A tam kho taktak.

US ka phak hnu ah, Laimi hi cancer in a thimi asiloah cancer zawtnak ka ngei a timi an tlawm ti lo. Lai Tlang zongah cancer zawtnak in a zaw le a thi timi hi an tam chin lengmang. Hlanlio ah Lairam ah cancer hi a um lo bantuk in kan rak ruah nain, nai cikua cun an tam ngaingai. Cucaah mah nih ralrin khawh ding tete hi cu a rak um ve caah, cuap cancer ngeihlonak ding caah, hrial ding ummi tete cu hrial a herh.

Ka ruah tawnmi cu, Lai Tlang ah cancer a rak tlawm bia maw a si? Asiloah cancer zawtnak kan ngeih kan rak theih lo bia tu dah a si deuh hnga timi ka ruat tawn. Hlan ahcun, Laimi hi hi, fimnak le thiamnak ah kan rak thangcho lo. Chan hnulei ah kan rak i thlai tuk tik ah, kan damlo ahcun, khuachia hnamrung, innhmun, tibual le lo tuktak hi kan rak puh deuh tawn. Cucu kan thancho lo caah a rak si.


R-A dammi cuap le L-a zawmi cuap

USA kan phak hnu ah, Laimi cancer zawmi le thimi tuak tikah kan tam ngaingai ko. Miphun dang tluk in cancer ngeimi kan rak tam ve ko timi hi, hmuh khawh a si. A cheu cu kum upat hnu ngeimi zong an um i, a cheu cu ngakchia kum 3-10 kar zong a  ngeimi an um ve hna. Cancer hi phun tam tuk a um i, zeiruang set ah dah a ngeihnak a si timi hi a ruang theih thlu viar awk a rak har ngai.

Nihin ni ah USA le vawleicung ram kip ah an ngeihbikmi cancer pakhat cu, "cuap cancer" hi a si. Cuap cancer hi tambik a chuahnak a ruang (5) hna cu, a tanglei bantuk ruangah a si:

1. Cakuak le khuahsi in sermi thil

Cuap cancer tambik cu cakuak asiloah khuahsi in sermi zukhmawm pawl in tambik a chuak ti a si. Europe le America hi cakuak an rak zu taktak. Cucaah cuap cancer ngeimi an tam ngai. Cakuak zuk lem lo zongah, cakuak zumi kuakkhu dawp ahcun cancer ngeih khawh a si ve ko tiah mifimmi nih an ti. Cakuak chung ah hin, cancer chuahter khotu dat phun 70 hi an i tel. Cakuak zuk tikah, cu hna cu a tlawm le tam dolh chih an si. Kum a raoh tikah cancer a chuahpi bak ko tiah an ruah.

2. Cikawr In

Cancer hi cikawr in a kal kho. Cikawr in a kalmi a si ahcun, cakuak zuk pek, zuklo pek ah, an ngei thiamthiam ko. Nulepa kha, cuap cancer ngeimi an si ahcun fale caah cuap cancer ngeihnak a lam tampi a u cia cang. Cucaah nulepa cuap cancer ngeimi cu, fale nih ralrin taktak a herh. Cancer hrik um maw um lo timi check lengmang ah a tha.

3. Thli Hnawmtam Dawp Ruangah

Cuap hi nunnak a ngeimi vialte caah thli luhchuahnak kong tuanvo latu a si. Thlitu hnomh ruang le meikhu tam tuk dawp lengmang ahcun cancer zawtnak hi a chuak kho. WHO tuaknak ah kum khat ah minung 5,000,000 renglo lengmang nih, thli hnomh ruang le vawleicung ah a chiami dat tampi dawp ruangah cuap cancer a tam chin lengmang ti a si. Cucaah thli thiantertu thingkung cin le thlihnawmhnak hrial hi a herh.

4. Radio Active 

Radon timi thlitu lakah thli hnawmtam dawp ruangah cuap cancer hi an ngei duh ngai. Hi Radon dat tambik umnak cu, nuclear dat in mei vannak, vawleitang thilchuak cotu pawl le vawlei chung riantuanmi pawl nih an ngei khun.



Monday, August 26, 2019

Amazon Ruah Tupi Kangmi

Amazon ruah tupi hi, vawleicung ah a lian bik, a chah bik, hmawng bikmi, thingram phun a tam bik le saram phun a tam bikmi ruah tupi a si. Ruah tupi hi 1.7 billion acres a kaumi a si. Amazon ruah tupi hi a tar ngaingai cang i, kum million 55 a um cang ti a si. A thingkung hi an lian, an sang i an tar taktak. Thingram phun hi rel cawk lo ngacha in a um. Hi ruah tupi hi Brazil le Peru ah tam bik a um i, Peru ramchung hi a tha deuh khun.

A tupi a that tuk caah le a kauh tuk caah ka vawleicung khuacaan hi Amazon tupi nih a remh khawh ko lai ti tiang in timi a rak si. Ruah tambik a surtertu le thli a thianter biktu tupi a si caah, mifim mi hna nih an uar tuk i, "Vawleipumpi Cuap" tiah an ti phanh. A ruang cu "Cuap" cu thli a thiantertu a si caah a si. A cheu nih cun, "Amazon ruah tupi hi, Pathian pekmi laksawng ngan bik pakhat a si" tiah an ti.

"Vawleipumpi cuap" timi Amazon ruah tupii le Amazon Tivapi


Cu tluk in bochanmi le uarmi ruah tupi cu a tu a kang cuahmah cang. Hmih khawh zong a si rih lo. Area zei tluk kau dah a kangh cang ti an thei kho lo. UNO hruaitu le pawngkam a vengmi scientist pawl cu an ngaih a chia taktak.

Hi Amazon tupi a rawh deuh paoh ahcun, ruah a tlawm deuh chin lengmang lai i, ni a lin chin lengmang lai. Vawleicung hmun kip ah thli thiang (Oxygen) a zor hrimhrim lai ti a si. Oxygen a zor ahcun minung cuap le ngandamnak a zor lai ti a si.

Hi Amazon ruah tupi kangmi kong ah UNO thawk in milar pawl in Pope tiang an lungre a thei. Pope hmanh nih a ukmi hna Catholic vialte thlacamnak ngeih ding in a nawl hna. Milar (celebrity) tampi le company tampi nih Amazon mei hmihnak ah tangka tam taktak an hlut cang. USA nih mei hmittu vanlawng (tanker) zong an kuat i, mei hmih an bawmh hna. Tupi a chah tuk caah le meikang a fah tuk caah, an hmit kho taktak rih lo.

Amazon ruah tupi


Amazon meikang hi August 25 in aa thawk. Vawleicungmi nih an chimrel hlan in vawleilem (cutuh) in an hmuh hmasat. Brazil President nih tuan deuh ahcun, biapi ah chia lo. A kangmi zeihmanh a si lo ti phun in a chim nain, kan hnu Ningani cun aa phelh kho ti lo i ralkap 44,000 meihmittu ding ah a kuat hna.

Nai i G-7 ram meeting tuahmi hna nih, tu chun (Nikhatni) ah Amazon ruah tupi mei hmihnak le tupi thingram remhnak caah million 20 kan in bawmh hna lai tiah an ti.

Braizil's National Institute for Space Research nih hi meikang hi August 25 an chim hmasat. Cu ni ahcun Braizil ram chung ah mei hi hmun 80,626 a kang i, nikum a tu  lio caan nakin 80% a meikang a tam deuh ti a si. Cu chung ah zatceu renglo 42,269 cu Amazon ruah tupi chungah a kang ti a si. Amazon ruah tupi dihlak i 60% hi Brazil ah a um.

Amazon ruah tupi bak hi tluk lawmmam a kanghmi a ruang cu, thingkung an hau tuk caah a si. Lo, dum le saram zuatnak caah an hau tuk pin ah, innlo saknak caah tam tuk an hau. 2000 hnu deuh in Amazon ruah tupi hi a zor tuk i, kum khat ah acre 9,650 killi meng an hau ti a si. 2004-2014 kar ah thingram upadi fak deuh an ser caah thingram a zor ning a van fum deuh. Asinain 2019 chung lawng hmanh ah hin, tupi hi killi meng 3,571 tluk an vah dih ti a si.

Amazon meikangmi meikhu
Scientist cheukhat tuaknak ah, Amazon ruah tupi nih hin vawleipumpi thlithiang Oxygen dihlak i 20% hi a chuah tiah an ti. The Guardian nih tu nih cun vawleipumpi oxygen 5% a chuah lai tiah an ti. A ruang cu an cintlakmi eidin le ram nih oxygen kha a chuah ve caah a si.

Tupi hi a kauh tuk caah, acre zeizat dah a rawk cang timi hi an tuak kho thlu lo. A buaktlak in tuak tikah 15%-17% cu an hau dih cang i thil pakhat khat caah an thianh dih cang ti a si. Lo tuahtu pawl nih an khangh ruang ah acre 3,000 hrawng cu mei nih tupi a hrawh cang ti a si.

Vawlei khuacaan le thingram tha a pek taktakmi London khua le Paris ahcun Amazon kangmi ruangah lam zulhnak mi tampi nih an ngei. Brazil ram khua tam nawn ah, cozah an daithlanmi ruangah lamzulhnak in duhlonak an langhter ve.

Amazon tupi meikang

Amazon ruah tupi kanghnak hi, minung ruangah aa thawkmi cu a si ko nain, pakhat cu vawleipumpi a lum chin lengmangmi nih a kangh a zualter tiah an ti. Hi Amazon a kangmi ruangah, Brazil le Peru ram hrawnghrang cu thli a hnawm taktak i, minung ngandamnak ca zong ah tih a nung ngaingai ti a si. Innlo a kanghmi le dumhau a kanghmi zong a tam ngai cang. Ramtang thil nung hrimhrim cu tam tuk a thah cang hna. Meikhu a tam tuk caah minung nih thli hrimhrim hi dawp khawh a si lo an ti.

Scientist pawl an thin a phan ngaimi cu hihi  a si. Amazon tupi hi a kangh ning a fum ngai. Nikhat ah pe 1,000 tluk hrawnglawng hi mei a kal kho ti a si. A ruang cu thinghram, hnahchawl le thingnge kha huamsam tuk in sau tuk an kang. Cucaah thingkung kha a hram tiang in a kangh i, hi hnu kum vui lei le vui chin lei ah, thingkung thi dingmi mi hi, billion tam tuk a si lai ti a si. Cucaah Amazon tupi hi, a hlan bantuk sinak ding ahcun kum tampi a rau lai an ti.

Cucaah Amazon meikangmi nih, cozah le mipi caah sungahnak tampi a chuah pin ah, minung damlonak le minung tampi lungrawknak a chuahpi i, sianginn le vawleicung hmun kip ah tu chun ah a kong chim bikmi cu Amazon ruah tupi kangmi kong a si tiah an ti. Hi tupi kangmi nih, vawileipumpi caah chim cawklomi sunghnak a chuahpi tiah ti a si.

Brazil ram Amazon tupi kang lio mi


-------------------------------------












Monday, August 19, 2019

Rilpi Cancer Damter Khotu Piat le Daidim

Nihin ni vawlei cung minung ngeihmi cancer hma zawtnak hi zoh tik ah, minung tambik nih an ngeihmi cancer pakhat cu "rilpi cancer" a si. Cucu Mirang nih "colon" cancer tiah an ti. Rilpi timi cu, rilte le tawl (rectum)  karlak i a ummi ril a lianmi khi a si. Nihin ni ah, vawleicung hmun zakip ah rilpi cancer hi a karh ngaingai.

Hi damlonak hi, kum 50 cung a simi pa ah a tam khun ti a si. Cucaah USA ahcun kum 50 tlin bak in, rilpi cancer na ngei maw ngeilo timi hniksaknak "colonoscopy" timi hi an tuah tawn hna. A tu chan ahcun, kum 50 na no deuh minung zong nih tam ngai an ngeih cang caah kum 45 kuakap cun hniksak le i zoh ah a tha tiah ti a si cang.

Rilpi cu kan eimi rawl a chiami, "ek" ah a chuak dingmi an i khawnnak le dilnak hmun a si. Cucaah ril hi thiang tein chiah a herh. Ek hi nem tein umter ah tha. Culo ahcun chung a hnomh i, pawngkal ning a hman lo ahcun rilpi hi a hnawm kho taktak. Cucaah rilpi cancer zong hi, tawl he aa naihnak bik hmun ah hin, zatuak ah 50% cu a chuak ti a si. A dang ahcun 20%-5% an chuak i, tawl kam hi tam bik a chuahnak a si an ti. Cucaah tirawl ei tik ah, chung a thianter kho tu rawl ei le tii tampi din a herh.

Rilpi cancer a chuahtertu bik thil cu, "Sa tam tuk ei ruang, zudin le khuahsi in sermi cakuak zuknak ruang ah a si" an ti. Khuahsi in sermi thil ah hin, "sadah, khaini, raja a dang khuahsi in sermi thilri paohpaoh kha an i tel."

Rilpi cancer hi tih a nun khunnak cu, tuan ah theih a har. Cancer a dot san ngai hnu lawng ah minung nih fah an theih tik ah, an theih tik ahcun damh a har ngai cang. Rilpi cancer nih a chuahpimi damlonak cu, hi bantuk in an si:

*Chungthlet
*Chungfer
*Ek ah thi a um
*An tha a baa
*An rihnak a zor
*An paw a fak. Paw nuamlo in an um peng
*An pawpi a khim i an cik-irh
*Pawngkal ning a hman kho lo

Hi viale damlonak hi kan taksa ah a um ahcun, rilpi cancer a si kho timi kha ruah ding le ralrin ding le chek ding a si. Rilpi cancer cu ngeih hnu ahcun, si le dinei lawng in thlawp khawh a si i, a em in em awk a har ngai. Cucaah ah i cik piak le hlot hi tam bik an tuahmi a si. Tih a nung tukmi cancer a si caah, a chuahter khotu tiah an ruahmi dinei hna hi, hrial ah a thami a si.


Rilpi cancer hma (Credit: www.pinterest.com)
Tuluk ram mifim nih an hlathlainak pakhat ahcun, daidim le piat le piathnah tibantuk hman tein nifatin te ei ahcun, rilpi cancer hi tampi a zorter khawh tiah an ti.  Daidim le piat ah aa telmi dat pawl hna nih hin, cancer thisen pawl kha an tei khawh ti a si. An hlathlainak ah, piat hman tein einak nih cancer hi 79% a zorter khawh tiah an ti.

Piat hi phun (5) a um. Cu lak zong ah piat a senmi hi a tha khun tiah an ti. Daidim zong hi piat ci phun cu a si ve thiamthiam. Pathian nih in, kokek thingram le vawlei chuakmi thil in, damnak hi a rak chiah ve ko. Minung nih kan theih le theih lo lawng hi a rak si.

Hi Tuluk ram i thil an hlathlainak ah hin, minung 800 kha a bubu in an then hna i, kum hnih chung an hlathlai hnu ah an hmuhmi a si. Minung 800 cu Group A le Group B ah an then hna. Group A kha nifatin te rawl an ei tik ah, piat kha hman tein an pek peng hna. Group B kha tlawm te lawng an pek hna. Kum hnih hnu ah an hmuhmi cu, Group B minung kha rilpi cancer ngeihnak ding ah a lam tam deuhpi a um ti a si.

Dr. Zhi Li nih, "Daidim le piat phunphai eidin nih rilpi cancer hi a zorter deuh hrimhrim ko. Kam ah hin, rilpi cancer hi a tam ngaingai caah, hi thil kan hmuhmi nih mi thinlung a thawhter ngaingai" tiah a ti.

Rilpi cancer damter khotu piat le daidim phunphun (Ref. eattodefeat.org)


Piat ei tik zong ah, kio le reu timi phun silo in, a hringmi nih hin cancer ngeihnak ding hi a zorter deuh" tiah hlan ah an rak hmuh cang. Cucaah a chumh in ei lo in, a hring ei hi thapek ding a si. Zeicatiah daidim le piat hi an chumhchuan tik ahcun, a chung ummi dat 30% cu a zor ti a si.

Piat he an ci aa lomi, daidim nih hin sam zong hi a thatter khawh i, tohkuai le kitlaih zong hi a kham khawh deuh ti a si. Daidim phawmhphawmh i dip tein nifatin ei ahcun "senten" te hna zong a damh khawh tiah an ti.

Cucaah rilpi cancer ngeihlonak ding caah hi, cancer a chuahter khotu eidin paohpoah hrial le nifatin nunnak ah daidim le piat hring ei hi thapek ding a si. Riantuannak ahcun zapi lak a si caah ei ding ahcun a nam deuh caah, zanriah tibantuk mah chungkhar lawng umnak ah ei hi a tha deuh ding a si.


-----------------------------


Thursday, August 8, 2019

Riley Children's Hospital Ah Zarh Khat Chung

Tu zan  cu zinglei  2:34 Am a si cang. Ka fapa Gabriel Lian te cu dai tein aa hngilh ko. Khua zaza ka ruat I ka lung aa lawmh tuk ah ka hngilh kho lo. Cucaah ka fapa nunnak a khamhtu Riley Hospital for Children timi I kan hmuhtonmi tete tlawmte ka van tial. 

Riley Sizung hi a min lawng ka rak theih bal. Ka phan bal lo. Hi sizung ah ka fale an kai te lai timi cu minung sinak in ka rak ruat bal lo. Sihmanhsehlaw, ka nupi le fale July 30 ah accident an ton caah, kan fapa pahnih-Elisha Velngeih Lian le Gabrieal Veltha Lian cu helicopter in an rak zuanpi hna I, July 30 zan 7 tluk ah Emergency Room ka rak phan. Cucu Riley Sizung a voikhatnak  ka phanh a si.

Riley sizung hi USA ramchung ngakchia sizung ah lianh ah paruknak (6th) a si. Mizaw ihkhun 379 a um. Riley Main campus ah 280 a um i, Riley Hospital for Chilren at Methodist Hospital ah ah 99 a um.  Riley ah hin, kum fatin mizaw 17,868 kuakap a chung ah an rak i thlawp. A leng in 304,790 an rak i thlawp. 

Sizung riantuantu (Staff) hi 373 an um i, rian phunphun tlaimi full-time tuanmi 1,943 an um. Cu dirhmun zoh ah, Riley hi Indianapolis khua caah tangka tampi a luhtertu sizung a si lai timi zong a fiang ko. 

Riley timi hi Indiana i, catialthiam James Whitcomb Riley min zulh in auhmi a si. Amah cu catial thiam ngaingaimi a si caah, "Ngakchia biazai-tialtu" (Children's poet) tiah an rak ti. Cu pa cu 1916 ah a rak thi cang. 

Riley Hospital hi pali ah aa komhmi an si. Clarian Health le Indiana University of Medicine he zong an i tlai. Riley nih hin hmun 30 ah mizaw zohnak an ngei i, hmun 16 ah special zawtnak zohnak an ngei. 

U.S.News & World Reports i, USA i ngakchia sizung tha bik timi ah, Riley hi Urology (zun) lei ah that ah pathumnak an pek; zumthlum lei ah pahleihnihnak ah an chiah; hrawm le cuap lei ah 14 nak ah an chiah; chungril lei ah 18 nak ah an chiah; tluak le lu lei ah 27th nak ah an chiah. Cu tluk cun sizung tha a rak si.

Kan fale zong accident an ton lio caah, hi bantuk sizung tha ah an rak kuat hna caah ka lawm taktak. Indianapolis Laimi nih an kan timi cu, "Riley an phan cang le an thi ti lai lo. Riley cu an thiam taktak ti a si ko" tiah an kan ti. Zan 9 sizung kan riah chung ah thil sining ka zoh lengmang ah, sizung tha a rak si timi hmuh khawh a si. 

An nurse le doctor te an michonhbiak a that tuk ning cu khuaruahhar a si. An mizaw zoh a tuan tuk fawn. Ka dang ahcun mizaw an zoh i, zinglei 9:00 Am hnu deuh a si tawn i, an nih cu 6:30 Am ah kan zoh tawn. Mit  a kuh ning hi chim awk thalo a si. "Ziah mah tluk tuan in a kan zoh?" tiah nurse ka hal i, surgeon pawl hi an phazo lo tuk. An i manh lo tuk caah asi tiah a ka ti. 

Pathian nih hi ka sizung ah lam a kan hruai i, ka fale zong pahnih dam tein an thlawp hna caah, Pathian cungah ka lawm. A zohkhenhtu vialte Doctors le nurse te cungah ka lawm. Eidin pe tu in, inn thiantu dihlak cungah ka lawm. Hi sizung kan um chung ah a rak kan zohtu, Indianapolis khuami hna le lamhlat in a rak kan zohmi vialte cungah ka lawm. Pathian nih thluachuah pe cio ko hna seh. 

Sizung kan rat lei ahcun, ngaihchiatnak, lungretheihnak le khingrihnak phun zakip he kan ra nain, Gabriel le a nu le a u le dam tein an um caah, lunglawmhnak he a tlung ding kan si. Ka lawmh tuk ah a ih zong ka it kho lo i, hi ca hi, Gabriel room E9229 in ka tialmi a si. 

Hi Riley Hospital ah zan (9) kan riahmi hi, ka nunchung ka philh kho ti lai lo. Ngaihchiatnak a si ko nain, kan dam caah lung aa lawm tuk i, kan room E9229 hi "Kan Inn" bantuk ah ka ruah. Chuahtak lai hi sian a um ti lo. Zeicatiah kan pafa tein le kan nupa farual in kan thutdir tinak le tirawl kan eidin tinak a si caah a si. Kan nunchung ah philh khawh ti lo dingmi "Room" pakhat a si. 

Riley Hospital kan um chng ah, kan hmuhtonmi tete hnu ah kan peh than te lai. Hi ca hi, sizung kan chuah lai zan ah, philhlonak ah ka tialmi a si. A tanglei ah hmanthlak le Riley Sizung ah thil phun dang tete ka tonmi kan peh than te lai. 



Riley Sizung Nitlaklei luhnak

Gabriel Room E9229 in thlakmi Indianapolis khua

Riley Sizung dot 9 nak in thlakmi Indianapolis khualai inn sang pawl



Kan chuah lai zanlei sang ah kan chungkhar in Rm E9229 le E9230 hmai ah
Kan pafarual in a hnu bik philhlonak hmanthlak


Riley sizung inncung i helicopter tumnak 

Dot kua nak "Lift" A nu le a u le lawi an i timh i kan thlah lio hna 
Kan chuah lai zanlei ah Gabriel lente celhnak room ah aa celh lio
Kan tum lai zan philhlonak hmanthlak

Tum lai zan a hnu bik zanriah kan ei ti lio (E9229 ah)
Kan tum lai zan philhlonak hmanthlak
A nu le an lawi hnu ah Gabriel khua a cuanh lio

Kan peh than te lai. Edit than te lai.

Wednesday, August 7, 2019

Accident Kan Ton Lio Caan Ah Kan Tukhal

Minung nih hin, nifatin kan nunnak ah program phunphun kan suai tawn. Manh lo taktak in can hi kan i suai tawn. Asinain a can ahcun kan i suaining in kal lo in, kan suaisam lo ning in, thil dangpi in a kal than tawn. Nai July 30 ni zong, chun nitlak in zan tiang program cu kan i suai nain, a donghnak bia ngeitu cu Bawipa a si caah, kan i suaimi cu pakhat hmanh hlawh a tling lo.

Minung program cu hihi a si. July 26-27 cu kum hnih voikhat tuahmi North America Thau Khawm kan tuah. Zarhpini zong khual tampi nih kan church pumhnak ah a kan telpi. Kan thadit le lunglawmh hmanh a dih manh rih lo. July 29 ah, Kuki Chin Baptist Association in sayate pahnih a kan tlawng. July 30 cu an cam. Cu ni cu manh lo ngai in can kan i suai. Chun in zan tiang can aa tet ngai.

July 30 (Nihnihni) cu zing in kan i manh lo ngaingai. Ka nupi le fale pathum cu Indiana a kal ding an i tim. A ruang cu kei kha August 2-3 ah tuah dingmi CRDP Conference, DCBC, Dallas, TX ah kal ding ka timh caah, kan fale a hniang pathum cu inn ah chiahta awk an tha lo i, a nu nih Indianapolis ah aa kalpi hnik hna.

Kan can aa tet ngai nain, ka nupi le fale sia an herh tuk i, inn ah ka va tinta. An kut ka va tlai ta hna lai ka ti. Inn ah ka va tin ta. Thil ka va timh hna. Indianapolis cu an kal tawn lengmang nak a si caah, a hniang bik pahnih cu an i ngaih ngai. Huamlonak zeihmanh an ngei lo. A hniang pa, Gabriel Veltha Lian cu juice din pah in nuam taktak in lamkui pah in motor ah a lut. A hniang nu, Isabella cu "Hla aa sak pah. A nu a zulh tawn caah, kal lai aa ngaih tuk. Nuam tein hlasak bu in motor ah a lut ve."

A lai pa Elisha Velngeih Lian cu, Indiana kal a huam bak lo. Inn cungah a rak i thup. A nu nih "A ngakchia deuh le inn ah siaherh a si. Kal ve ko she" a ti. Kal ka va fial. A huam lo tuk i a tap. A zaam. A tah bu in, "Ka fa game cawk ding na ka hauhmi kha, Nikhatni ah ka rak tlung lai le kan pafa te in kan va cawk lai. Na nu cu va zul ko mu. Kei Dallas kal ding ka si le inn ah nanmah lawng um cu siaherh a si" tiah ka lem. Cu game cu a ka hauhnak a sau ngai cang. A hniang pa Gabriel he kan pahnih tein celh kan duh, tiah a ka ti tawnmi a si. Game cawk piak ding bia ka kamh cangka in, a mitthli aa hnawt, aa tim than.

"Ka pa, game cawk piak ding cu bia na kamh taktak maw? $75 man asi lai. Biakamnak caah kan kutdong sih u sih" tiah a ka ti. Kan kutdong cu kan sih i, bia cu ka kamh. Cuticun thil aa thleng i, thanuam tein motor cungah a kai ve.

Ka kuh ka reh ta hna an zapi tein, motor chungah an kai. Ka can aa tet tuk caah "Bye Bye ka tuah hna i an chuak colh ve. Motor ka start cang nain, an chuah hlan kal kha ka sia a herh bantuk in a um caah, an chuah ka ngan hna i cun ka chuak colh ve. Cucu 10:35 Am hrawng a si. 

USA cu manhlo tuk in khuasaknak ram a si. Biakinn office ah kan sayate pahnih zong cu an rak phan cang. Biakinn le a pawngkam ah kan chawhpi hna. Thla kan camti. Hman ka in thla ti. Kei kha Norway in a kan tlawngmi Pu Thla Uk chuncaw eipi ding ka tim. Cucaah kan church Assistant Pastor John Van Nun Tluang kha "Kuki kan sayate cu nang tal nih chuncaw va dumpi te ko ne hna" ka ti i, cuticun rian kan i phaw. Zanlei ah mithar dawng khat len ding le zan 7:00PM ah upate vial nih kan sayate va len ding kha program kan suai. Chun ah downtown ah va zohpi ta ding kan i tim rih.

Chuncaw ei ding in Pu Thla Uk he cun kan kal. A can cu 1:10PM a si. Restaurant kan phak lai Stop Sign ah telephone a rak ring. Ka van zoh i, ka theih balomi Florida State in khua pakhat phone a si. "Hihi thilri zuarmi hna nih a ka auh sawhsawhmi a si ko lai" tiah biapi chia lo nawn khin ka um. Lampi motor tam lio a si caah, theihomi khua in a rami phone tlaih ding ah ka van tim tuk lo. Asinain, "Hei tlai ko hme. Thil zuarmi an si ahcun na chiah than te lai" ti khi ka thinlung ah a chuak i, ka chiah cang nain ka van tlaih than.

Cu ahcun "Na nupi le accideng an tong i, van I chawn u" timi aw a si. Kan nu he kan van i chawn. "Papa van ra zawk u" tiah a ka ti. "Nan i khawng maw?" tiah ka ti. "Kan i khawng ko. Ka fale cu an thi a chuak tuk le an kalpi cang hna" tiah a ka leh. "Nan dam maw?" tiah ka ti. "Kan dam ko. A fak tuk hi" tiah a ti. Tah bu ngacha in a ka chonh. "Nan thin rak phang hlah u. Lungthin dai tein rak um ko u. Ka ra lai" tiah ka ti colh. Cun kan i chawn pah than lengmang.

"Ka van ra lai" tiah ka ti ko nain, an accident nak cu Laimi umnak khua a si lo. A hla ngai i cak ngai in kal hmanh ah, suimilam 1:40 hrawng kal a si. Kal zawk awk a tha mi a si lo. Chikkhatte ah zeidah kan tuah lai timi ruah awk a van har ngai.

Kalnak ding cu Ohio le Indiana ramri Richmond khua a si. Meng 119 tluk hrawng hlatnak ummi khua a si. Duakdak in kal awk a tha lo. Pu Hla Uk zong cu, "Zeitiawk a tha lo. Inn ah in thlah than ko ne ning. A pawi tuk ee" tiah ka ti i, inn ah ka thlah than. Ka lung a tha lo taktak.

Biakinn ah ka kir than. "Van ka zoh ah a sang. Vawlei ka zoh ah a pit" timi ah kan chuak cang ko. Chim awk khi a um ti lo. Midang bawmh hal zawk awk an tha lo. "Ka office ah ka khuk ka bil i, thla ka cam. "Bawipa, ka nupi le fale nunnak na kut ah kan up. Nangmah nih zohkhenh ko hna. Ka nupi le fale zei an can hmanh ah, lungthin dai le hnangam tein ka um khawhnak hnga, zumhnak, ruahchannak le thinlung thawnnak ka pe ko. Lungthin dai te le hnangam tein ka umter ko. Dam tein kan i hmuhnak hnga kan bawm ko" tiah thinlung dai tein ka um khawhnak hnga thla ka cam.

Saya Tluang ka chonh i, a rannak in a van i thawh colh. Driver license a thih lio a si caah, keimah tein motor mawngh ding kha a si thiam lo caah, amah nih a ka zulh. Driver license thih zong hi, voi zeizat dek USA ah kan tong i, a tu bantuk lio ngelcel i license thih zong cu a har khun hawi. USA ah license thimi in motor mawngh cu a phung a si lo pinah tih a nung tuk. Cuticun Saya Tluang he 1:35 PM tluk ah biakinn in kan i thawh.

Caan tlawmpal ah Palik pa nih a van ka chonh. "Miami Valley Hospital, Dayton ah kan kalpi hna lai" tiah a van ti i, "A tha tuk. Dayton cu a nai deuh le" tiah ka ti. Richmond cu a va hlat ngai caah, sizung um le zohkhenhnak ah a har tuk ding a si. Cu pin ah Miami Valley Hospital cu nau pathum kan ngeihnak a si. Dayton cu kum 10 ka umnak khua a si caah, cawlcangh le umkal zong a fawi deuh lai tiah ka ruat i ka hnga a van ngam ngai.

"Na nupi le fale accident an tong. Hma an pu. An thi a chuak i, sizung ah an tlikpi hna" timi bia van theih cu lung a nuam lo taktak. Cun meng 119 tluk hlatnak a si fawn. Cun motor tampi kalnak I-70 Highway cung kal ding asi tik ah, kan mah zong accident kho kan si ve rih. Lampi ah motor zong aa tap kho. Zeitikdah kan va phak te hnga timi ruah ah, theih khawh a si fawn lo. Khing khi a rit taktak.

Dayton kan phak dengmang ah, Palik nih an ka chonh than. "Na fahniang pa, Gabriel, cu aa khawn ning a fak ngai le Indianapolis ngakchia sizung ah helicopter in an lak cang" tiah an van ti. Motor mawngh pah a si tik ah, sizung min zong cu ka chinchiah kho zawk hawi ti lo. "Maw, Pathian, nunnak zuah hram ko" ka ti.

Zingka an kai lai i, mithmai panh tein lamkui pah in motor a kai kha ka mitthlam ah a cuang thluahmah. Kum ruk te lawng a si tik ah, sia a herh khun tuk. Nu lo pe pa lo in, kan fahniang a thinlung zeihme a va lawh hnga? Tihphannak hna a ngei hnga maw? Lungthin zaw tuk in a um hnga maw?" timi ka ruah ah ka lungthin khing a rit taktak.

Cu ti khingrih tuk buin, kan chairman le upa hawi kha kan dirhmun tawite ka hei thanh hna. Telephone cu palik sin in a rat can, sizung in a rat can ti in, a kenkip in a ra. Text message zong a si. Kan kalnak ding sizung zong kan thei lo. Cucaah Ohio le Indiana ramri kan phak lai ah, ka van chonh than hna. Kan nule le ka fale pathum cu "Reid Hospital, Richmond, ah kan chiah hna" tiah an van ti. Cu sizung cu a liamcia zarh li lio ah ka u fapa accident an tong i, sizung ah an rak chiah i, kan va laknak a si kha a hnu ah ka van theih than

Tlawmpal ka kal ah, "Na fapa upa deuh kha, motor leng ah aa hlawnh i, fak ngai in aa khawn caah, helicopter in an lak than. A naupa umnak sizungah an kalpi ve" tiah an van ti than.

Indianapolis sizung cu internet in ka van kawl i ka van hlat. Riley Children's Hospital a si an ti. An phone ka lak i ka chonh hna. "A hniang pa, Gabriel Lian cu a lut cang. Kan sin a phan. Upa pa cu a phan rih lo. An rak zuanpi lio a si" an ti. "Aw a pahnih bak in helicopter lak cu a pawi tuk ee" ka ti.

"USA cu accident a tam tuk caah, hi bantuk accident hi, kan tong sual kho ve ko" timi kan ruah bu ah khin, a tu chun bantuk in harnak-hmun hnihthum i ton ding cu kan rak ruat hrimhrim lo. Kan fapa pahnih helicopter in voi hnih an thiar hna timi cu, kan chun mang hmanh ah kan rak manh balmi  asi lo. Minung fa, hringtu pa le caah a fawi lo ngai.

"Aw, a cu ngelcel cu. Kan fale voi hnih hnin in helicopter tiang lak cu" tiah ka thinlung tei in ka ruat. Tu zing i "Upa deuh pa, Elisha Lian kha, Indianapolis kal a huam lo tuk ning le ihnak khan i aa thuh le a tah kha ka ruat. Ka sawilem lio le, pa Pa bia na kam maw? Na kam ahcun kan kut i sih u sih, tiah a ka sawm i kan kut kan i sih le lunglawm thanuam tein kal aa thawh kha ka ruat than. Ka mitthlam ah a cuang tuk hringhran. Gabriel nih Juice dur put bu in nuam tein in a ka kuh i, motor chung a luh lio kha ka mitthlam ah a cuang." A fawimi a si lo. Asinain vawlei mi kan si caah, hi bantuk ton ding zong hi, ka thinlung tein training ka pe cia zungzal.

Na fapale pahnih, helicopter in voi hnih an thiar hna timi cu, khatlei ah ngaih zong a chia. Khat lei ah lungre zong a thei. Khatlei ah mual zong a pho. Mi hmai zong khah asi lo. Khatlei ah USA kan rak ummi a thatnak le kan nunnak ah zeitluk in dah thatnak kan co timi hi, a ka ruahter than. Kawlram hna si ahcun, motor hmanh kha fawi ah a phan hnga lo. A phak tik ahcun an nunnak zong a liam ko hnga. Ram tha, ram fim le ram rum i kan rak ummi a thatnak le a hlawtnak zong ka van ruat than. Pathian nih ka fale cu tlua a chuah tuk hna. Kei hna tang (3) ka si lio, ka kiu a rak pelh lio ah, zei fahnak si hmanh a um lo. In sawh in pei ka rak in ko kha ka ti. Lunglawmhnak in ka khat than. USA cozah le sizung riantuantu le sizung ngeitu cungah lawmhnak in ka khat.

Ngaihchiatnak le harnak ton lio can zong ah, "A zungzal tein thlacam u. A zungzal tein i lawm u. Zeibantuk thil nan ton hmanh ah, Krih Jesuh chung I nan nunnak ah hin, hi ti hin nung hna she tiah Pathian nih an duh hna"  timi Paul bia kha ka lung ah a chuak. Lampi thluangthluan tluachuahnak le Pathian a thatnak le dawtnak tu ka ruat i, khuallam a tawisau hmanh ka thei ti lo.

Saya Tluang he, tlawmpal ah Reid Hospital cu an phan. Kan nu cu a ban a liang tang a rak pelh. A ban rek a rak i khawng. A thi tlawmpal a chuak. A hniang nu cu a cavorh lei keza le a rekte hrawng a rak i run viar. A thi he a rak um ve ko. A vung zong thuk ngai in an rak i hawk. Ka nupi le fale, thi le daw he ka van hmuh hna cu, ka lungthin a nuam lo taktak. Ka fanute cu a van ka hmuh in, a tap colh. "Papa, papa" a ti i, a ka kuh. A ka reh. "Nunu, papa ka phan cang. Na thinphang hlah. Papa nih an damter lai mu. Jesuh nih an dawt tuk ko" tiah ka hnemh.

Ka ngaih cu a chia ko nain, ka mithmai ah ngaihchiatnak le lungretheihnak langhter ahcun ka nupi le fale an tuar tuk lai ka ti i, ka sum chih. Doctors te ka chonh hna. "Pa pahnih hi, an zual deuh caah an sin kal ka tim. Kan nu cu ka kaltak lai i, a hniang nu Isabella Lian hi a chuah khawh ahcun ka kalpi lai?" tiah ka ti hna. "A nih cu a chuak kho ko lai. Kan van thian ta lai. Sii kan thuh lai i a chuak ko lai" tiah an ti. A vun aa hawkmi cu an thianh piak i, an benh than. Sii an thuh an tuam piak. A nu cu kan um lio ah Surgery Room ah an luhpi colh.

Reid ah minutes 25 hrawng kan um. A hniang pa le upa deuh pa cu sia an herh tuk caah kan chuak colh. Kan rawl a tam ngai cang caah McDonald kan i cawk pah. Suimilam pakhat fai mawngh rih ding a si. Isabella cu motor cit a ngamh ti lo i, ka pawngte ah ka thutter. A taksa fah a si. Thinphan le lau a si. A ba tuk in, McDonald tlawmpal a ei hnu ah, ka kuh i aa hngilh colh.

Lampi kan kal lio ah, ka fale pahnih kong ah sizung cu ka hei chonh than hna. "Upa pa zong a rak phan cang. An pahnih in Emergency ah khan dang veve ah kan chiah ko hna. A hniang pa hi kan chawn kho lo. A holh duh lo caah kan lungre a thei. Na rat zawkzawk a hau. An mah thlawpbulnak ding caah, minthut piak an hau. Asioahcun nan chungkhar pakhat van chawn hna law min rak thu hna seh" an ti. A lam a hla tuk rih fawn. Midang duak tiah chonh ding zong a fawi lo. Lampi ah kan i taap kho rih fawn.

"Suimilam pakhat tluk motor mawngh rih ding kan si caah, ka fapa le pahnih thlawpnak caah a lang in ka ka in nawl kan pe kho hna lo maw?" tiah ka ti than hna. Cu ti si cun cunglei kan van chim ta lai an ti. A lang in, ka in nawlpek a ngah ko an ti caah, ka ka in nawl ka hei pek hna. A herh ning paoh in thlawpbul le zohkhenh ding in.

Indianapolis cu khua ngan ngai a si caah, umkal zong motor luhchuah a har can a um. Kan phak ballomi sizung a si caah kawl zong a har pah. Tlai nawn hnu ah Riley Hospital cu kan phan. Ngakchia sizung a si caah, "innka cawng security" ah tha tein chek hnu lawng ah kan lut kho. Emergency room cu kan va lut. Sizung tha le sizung lian ngai a si caah, a thianghlim taktak. An michonhbiak ning cu a tha tuk hringhran.

A hniang pa Gabriel umnak khan ka va kal hmasat. A hmai cu thi a rak khat. A sam cu thi a khalmi a rak i benh tung ko. Amui pah le a lu a tlekmi tlawmte lawng ka hmuh khawh. A hngawng cu hngawng hrennak in an hren. Kum ruk fate cu, Riley Emergency room (8) ah a mah te lawng in a rak it ko. TV an rak chuah piak i, mah cu dai tein a rak zoh ko. Cu dirhmun van hmuh cu, pa le caah a fawi lo. Asinain hi bantuk zong hi, minung kan nunnak ahcun kan thinlung in rak i timh chung a hau ko. Ka fa[a te a mit a au caah lawmhnak in ka khat. Bawipa ka lawm tuk tiah thla ka camta.

"Pa Hniang, papa ka phan cang. Kan ngai tuk. Kan dawt tuk. Na thinphang hlah mu. Papa nih an umpi ko" tiah ka ti. A unu te zong nih a van chonh ve. A holh lo. Ka khat hmanh a ka let lo. A mit tein a ka zoh ko. A lu lawng a suk. A lau ko rua ka ti. A mithmai ah tihnak le phannak pakhat hmanh a um lo. A daih bak in a dai. Doctors nih "A daihmi kha kan lungre a theihmi a si. A thluak hna aa khawng sual hnga maw timi kan phang" tiah an van ti tik ah, ka lau ning phun dang a si than.

Isabella cu Gabriel khan ahcun ka chiah tak i, ka kaltak hna. Elisha umnak ER room (6) ah ka va lut than. Elisha cu kum (10) a si. A hmai cu thi a rak khat ve. A biang a rak phing. A kut cu an men piak. "Ka fa, Papa ka phan cang. Na thinphang hlah. Kan umpi ko" tiah ka van ti. "Papa," a ti a mitthli kurkur in a luang. A chonh zong a ka chawn kho lo. Caku ka lak I ka hnawh piak. "Papa, Gabriel zeidah a lawh? Bella the? Ka nu the?" tiah a ti colh. "Bella cu a ra ve ko. Na nu zong a dam ko. Gabriel zong a dam ko. Nan thinphang hlah u. Bawipa nih an dawt tuk hna le nan him ko, ka fapa" tiah ka ti.

Riley Hospital for Children
Saya Tluang zong parking ah motor a va chiahnak in a van phan colh ve. Zanlei sang a si. A nih zong a kir than ding a si caah, Gabriel le Elisha room ah kan kal i, Pathian sin ah thla kan cam ti. Cun Saya Tluang zong a tlung colh ve. Nihin chun nitlak kan caah can a pek caah ka lawm taktak.

Emergency Room cu phone line um ti lo caah, a ho hmanh ka chawn kho ti hna lo. Cuticun ka fale pathum he khua kan sa.

Kan fale te ngakchia pahnih, thi le daw he lawngte an um komi van hmuh cu, lungthin a nuam hrim lo. Asinain Mirang phungthluk ah, "A tha bik ton ding in i ruahchan; a chia bik ton ding zong i tim cia" tiah an ti bang, minung kan nunnak ahcun a tha bik hi ruahchan ding le a chia bik ton ding hi, timhcia tein um a rak herh. Ka thinlung hi training ka rak I pe cia. Pathian sin ah thla ka rak I camcia cangmi a si caah, ka mitthli tla lo tein ka um kho ko.

Suimilam cheu tluk kan rauh ah, "Elisha cu a cavorh lei kiu a ruh a per caah kan tuah piak lai" tiah an ti i, an rak lak. Khawika an kalpi zong ka thei ti lo. A naupa ka tuah khawh in room aa chang in kan chiah hna lai tiah an ti.

Minutes 45 tluk a rauh ah, Gabriel Lian zong cu van lak ve. Surgery room pawng, "Pre-Opt" timi "operation tuah lai i chiahnak room" ah an kaipi. Kan phanh ballomi sizung a si caah, khawika kan um zong ka thei kho lo. Pa Hniang cu, an hung lak than. Kal lai ah a cal ah ka hei hnamh ta. "Bawipa nih an umpi ko. Tih hlah mu. Papa nih an hngah ko lai mu" tiah ka ti. Thla te ka cam piak i, nurse nih 9:00 Pm tluk ah a rak lak. Kan nu chungkhar, Hmung Hmung le an nu nih an rak kan theih i, an kan umpi.

Gabriel Room E9229 in a langmi Indianapolis khua
Zan 10:30 tluk ah Gabriel Lian cu kan tuah piak dih cang. Elisha zong an tuah piak dih cang an ti i, an rak kan lak. An pahnih in a sannak cem dot kua nak ah an chiah hna. Gabriel Lian cu E9229 ah a um i, Elisha cu E9230 ah a um. Unau an si caah Room aa chang in an chiah hna. Luhchuahnak innka pakhat lawng nih a dan hna.

E9229 cun Indianapolis a chaklei aa dawhnak vialte an lang tampi an lang i, E9230 cun Indianapolis Downtown aa dawhnak vialte hmuh khawh a si. A sang ngaimi szung a si caah, khuacuanhnak a rem ngaingai i, Indianapolis dawhnak zong kha kan cuanh khawh pah caah, lungthin a nuam deuh ngaingai. Zan le bang ahcun Indianapolis cu zoh cim lo ngai a si. Duh a nung ngaingai. Cu ticun, vanchiat a si ko nain, kan pa-farual in cu ka room pahnih ahcun khua cuanh pah in, siarem ngai in kan um.

July 30 zan cu ka nunnak lamthluan ah a har cem zan a si. Zeicatiah kan nu cu, meng 100 a hlatnak  Richmond sizung ah kan kaltak. Gabriel Lian le Elisha cu Riley Children's Hospital, Indianapolis, ah an um. Isabella cu kum 18 tang a si caah, sizung ah riah khawh a si lo ti a si hawi. Isabella cu, "Na pu le sin ah, in lawipi hna seh law" ka tik ah a duh lo. A khawnden zan a si. A lau a si. A taksa fah a si. Kan buai taktak. "Zeitindah kan tuah ne lai?" tiah khua ka ruat.

Nurse pawl ka va nawl than hna. "Columbus ummi kan si. Ka nupi le fale pathum accident an tong i, ka fanute hi midang sin um a duh lo. A hniang pa le hngah ka sia a herh fawn. Cucaah ka fanute zong riahnak nawl pe ko ve ko u" tiah ka va nawl hna. A hnu ah, lamhlat in rami nan si. Accident nan si caah kan phung nih cun a onh lo nain, kan in riahter ko hna lai ti a si i, zan hnih an riahter. 

Accident an ton caah, kan phak zan cu, zantim ah a taksa le a fak ciammam i, a it kho hawi ti lo. Nurse pawl cu, Fahtheihlonak sii ka hal hna i "Kan mizaw a si lo caah kan pe kho lo. Fahtheiho sii na duh ahcun Emergency ah na va piah a hau" ti a si. Cu ri cun a hram bu in, ka ihter. Kan buai taktak. Keimah zong mitcung tang chim lo ngacha in, a zan khatnak cu ka um. Ka fale room karlak ah ka chawk. Fanu hniang zong ihzaupi pah a hau. A hniang pa zong ven a hau. Khuaci mui a si.

Cu ti cun a zankhatnak cu kan dih. Nilini ah Elisha Lian cu sizung in a chuak. Isabella Lian he an chuak ti i, kan u Pi Far Pum nih a rak lak hna i, Pastor John Za Thleng te inn ah an rak zohkhenh hna. An cungah kan i lawm tuk. Cuticun a kenkip lo te ah kan i thek. Mi tampi nih a kan bawmh cio.  . 

Cu bantuk harnak chung kan um lio zongah, Bawipa kan Tukhal nih a kan umpi. Lam a kan hruai. Dawtu tampi a kan pek. Kan nu ule Pi Dang Men le a fanu Pi Tawk Hlei Par (Rev. Za Thawng Cin innchungnu) zong Dallas in Ningani ah vanlawng in an rak phan. Pu Ca Lal nih  nih a va don hna i, kan nu umnak Reid Hospital ah an lan colh. Kan nu zong zanlei ah a van chuak ve i, Gabriel umnak Riley Children's Hospital ah a rak kan umpi ve. Cuticun zan (3) hnu ah, khua khat ah kan i tong kho than. Kan nu zong Reid Hospital a um chungah meng 100 leng a hlatnak in ECBC Krihfabu hna nih an rak riah. An rak zohkhenh. Inn ah kan kaltakmi hna zong, chungkhar, innpa chakthlang le Krihfabu nih an rak zoh

Indianapolis cu kan Laimi tamnak a si caah, cawn Nithumni in kan chuah tiang hawikawm khuahngal tampi a kan leng. Sizung kan chuah lai ni tiang mileng an thing lo. An min kan chim cawk hna lo caah tlawmte van tial hna ning law:-  CEBC in Senior pastor Rev. Dr. Thawngling Mualhlun le Pastor Van Tha Kam Thang an ra. ICBC in Senior pastor Rev. Tluang Thang le tuanpi hawile-Rev. Lal Cung Awi, Rev. Hrang Cung Hnin le Rev. Dr. Hrang Hlei zong an ra. A thaizing zanlei ah ZBC in Rev. Ngun Kham le Chairman Hniar Cung le Pu Ceu Hnin le Laitlang lei in a ramim Zophei Baptist Association GS zong an kan leng hna. Zarhpini chun hnu ah Pu Zapeng Sakhong le Inchungnu; Pu Cung Hu (Linda pa) le Pu Van Ceu Uk zong CEBC aiawh in a kan leng. CBCUSA Mission Director Rev. Van Thawng Lian le innchungnu zong a kan leng. CBCUSA Nubu President hlun Pi Thawng Thluai zong a kan leng. Chinland Club hruaitu Pu Tial Hmung zong a rak kan leng. Rev. Sang Hre le chungkhar zong a kan leng kho. Lamhlatpi Kentucky in Rev. Van Thuam Cin le Krihfaupa cheukhat a kan leng kho. A cheu cu inn tu ah kan ra te lai a timi zong an um. An in mah lo tuk buk ah can an kan pekmi cu a sunglawi tuk. Hmaikhah an si hrimhrim lo nain, zeitiawk tha. A sunglawi tuk.

A rami kip nih, eidin, tii, juice, bawmhnak, tanpinak le kutput te he an ra hna. Khatlei hmai khah an si lo taktak nain, kan i lawm kho tuk. Tha a kan campiak. Krihfabu min in a kan lengmi le bawmhnak le laksawng pemi zong zeimawzat an si. An zapite cungah kan chungkhar tein lawmhnak kan chim kho lo. A rami vialte nih Pathian sin ah thla a kan campiak. Cucaah kan phurh a zang. Kan i lawm. Kan tha a nuam. Kan nunnak lamthluan ah, a thukbikmi muihnak horkuang chung kan kal lio zong ah, Bawipa nih dawtu tha tam taktak a kan peknak ka hmuh tikah, lunglawmhnak mitthli a luang.Pathian thluachuah tu kan rel than. 

Angki zunkhat le tawhrol zunkhat he lawng bak in Indianapolis ka phan. Sizung nih angki le tawhrolh tiang an ka pek. Chungkhar le hawikawm nih eidin le kan herh vialte a kan pek dih. 

"Bawipa cu tukhal bantk in a ka vengtu asi. Ka herhmi vialte a ka pek dih" tiah Psalm hlaphuahtu timi kha kan caaah a tling taktak.
Vailamtlang aiawh in lengtu zong an um. Indiana Vailamtlang aiawh in a kan lengmi zong an um. Indianapolis ah Thaumi 150 tluk an um i, Thaumi aiawh zongin upate an rak kan leng. A rami kit nih, eidin le kutput he an kan hramh. Columbus in ECBC Krihfabu aiawh in siseh, Thau aiawh in siseh, North America Thau aiawh in siseh, bawmhnak le kutput he an ra hna. Kentucky lei in Krihfaupa le nuupa le chungkhar sahlawh zong tampi an ra. Indiana cu hawikawm tampi umnak a si caah, kan hawi le Pu Za Bik Bualteng le Pu Sang Lian tibantuk hawikawm hlun deuh zong a kan leng kho. 1981 lio ah Thantlang KEHA ah a rak umtimi Pu Bawi Er le chungkhar hna Bloomington in an ra. A kenkip in, tirawl eidin a kan chanh. Text le phone in thazaang a kan pek. A cheu nih "anphui dinghang le anthur dinhhang" tiang a kan chanh. Ngasa kio, vawk hnakruh, arsa kio, le varit sa tiang a kan chanh. Khuami, naihniam deuh le zapizaran cu min zong ka tial kho hna lo (Min cu ka tial cawk hna lo caah, ka tial ti lo). Kan tlun lai tiang eidin ei cawk lo in, kan tikhal-kuang ah an um. Kan i lawm taktak.

Minung pumpak pakhat cio cungah lawmhnak ka chim cawk lo. Dawt kan i hlawh lo. Dawt aw kan tlaklo. Terual te kan si caah le, lamhlatpi hmunhma ah accident kan ton caah le hmun hnih ah sizung kan kai caah le helicopter hna in voi hnih tiang thiar hau in, hliamkhuainak kan ton caah, Indianapolis le ka dangdang ummi dawtu kan lai hawi hna nih, an zaang kan fah tuk caah le Pathian an tiahzah caah, kan cungah dawtnak an langhtermi a si. Kan nupa in kan chim lengmangmi cu hihi a si:

Min kan chim khawhlomi hi viale vialte an dawtnak hi kan thih hlan lo kan philh kho ti lai lo. Vawleicung ah a sunglawi bik cu dawtnak a si. A sunlawi tuk caah le a man a fah tuk caah, dawtnak cu chawm khawh asilo i, a kan dawtu vialte  dawtnak  cu kan cham kho hna lai lo. Tikik hraikhat hmanh a lakka asiter lo tu Pathian tu nih thluachuah vanluh pe cio ko hna she ti hi, kan thlacamnak a si.
Cu ticun, Doctors le nurses te dawtnak in sizung ah siarem tein July 30 in kan um i August 8 ah chuah ding ti a si. Indianapolis ummi hawikawm le khuami dawtnak thawng in, siarem te le khingzang tein kan um khawh caah, Indianapolis ummi hruaitu le a kan bawmchantu mipi vialte cungah kan i lawm taktak. Pathian nih harnak kan tonmi chungah, a dawtnak, a velngeihnak le zaangfahnak in a kan umpi i, dawtu le bawmtu tha tampi a kan pek.

Cucaah, tu tan ah ka nupi le fale pathum nih accident fak taktak an tonmi kong ah, Bawipa hi lawmh lo awk a tha lo. Zeicatiah Pathian nih  puanbu a phah iak hna ti tluk a si. Kan nu nih a chimmi cu,

"Motor pakhat nih a kan pah deng i, a mah ka hrial ka tinak ah kan pial sualmi a si. Rak i pah u sih law amah zong kan mah zong kan lo hnga. Kan motor hi voi thum aa let. Zeitin aa leh cu ka fiang lo. A hnu ahcun a mah tein a dir ko. Motor chung in kan chuak kholo i, palki nih innka an rak baoh chawm i, kan chuak. Ka fapa upa pa cu, motor leng ah a chuak i, lamkam ah aa hlonh. Kan fahniang cu a thi tam tuk a chuak. Bella nih, ka nu, Gabriel a thi a chuak tuk hi.....Cun mi an dir i 911 an auh. Cu pin cu zei ti set thil si zong ka ruat kho ti lo" a  ti. 
Riley sizung phak hnu ah, English news an chuahmi hmanthlak kan zoh tikah, ka fapa hniang a thutnak kam thlalang awng cu, thisen aa nehmi in a khat ko. Kan motor cu a hnulei le hmailei aa boh dih. A thlalang vialte an kuai dih. Mah bu in ka nupi le fale an nunmi ruah ahcun, thil khuaruahhar a si ko. Pathian kut cak in a ven ko hna ti dah ti lo cu, chim ding dang a um ti lo. An accident ning cu a fak taktak ko nain, an i khawnmi cu a fah ding hnga tluk in a fak lo. An nunmi hrimhrim khauruahhar a si ko timi ka hmuh tikah, Pathian kan thangthat. Kan nu cu, "Pathian nih a kan ven ko" ti hi, voi zeizat dek a chim. Aa lawm taktak.

Tu tan accident kan tonmi a fah ning le kan himning ka ruat than. Columbus in kan nupi le fale an i khawnnak lam lei kan kal lio le, sizung ah ka nupi le fanu te an rak rilh ko lio le Riley Sizung ah ka fapa pahnih thi le daw he an rak rilh ko lio ah, ka thinlung ah a chuakmi cu Psalam 23 hi a si.

Palm 23 nak nih "Bawipa cu kan Tukhal" a sinak kong a kan chimh. Tukhal nih a tuu hna him tein a ven hna bantuk in Bawipa nih ka nupi le fale hi, a ven ve ko hna timi a ka hmuhsak. Cu Psalm phuahtu David hi, harnak cu thih khawp tiang a tawng lengmang ko. A kalnak lam hi muihnak horkuang bantuk a rak si ve ko. A nupi pa, Siangpahrang Saul, hmanh nih thah ding in a rak dawi. A nunnak hi hnangamnak a rak tlawm tuk. Cu chung cun Bawipa nih himnak a ka pek timi kha fiang tein a hmuh caah, hi tin a chim:

"A thuk bikmi muihnak horkuang chung in kal hmanh ning law, Bawipa zeihmanh ka tih lai lo. Zeicatiah nangmah nih na ka umpi. Na thiangthunh le na tanbo nih ka hna an ka ngamter" tiah a ti (Psalm 23:4). 
Bawipa nih hin, a dawt tukmi le thuachuah a pek tukmi David hmanh hi "A thuk bikmi muihnak horkuang chung ah a kalter ve ko. Kal zong a sianh ko. Muihnak horkuang hi, a hrialter hlei lo. Cucu David zong minung a si caah, Amah Pathian lila kha zumh le bochan a herhnak kha, hngalhter a duh caah a si. Kan nunnak lamthluan ah, harnak kan tonmi hna a sullam cu, kan biakmi Pathian hi, tih a nung bikmi le a thukbikmi muihnak horkuang chung zongah Khamh Khotu a sinak le a thiangthunh le a tanbo in a kan vengtu Pathian a sinak kha hngalhter a kan duh caah a si.

Kan chuah lai zanlei sang ah Gabriel Indianapolis a cuanh lio
Tutan kan nupi le fale accident an ton tik ah, David nunnak rumro hi lampi ah ka ruat. Sizung ah ka ruat. Highway I-70 cung kan tlik lio ah, Bawipa nih daihnak le hnangamnak a ka pek. Lungthin dai tein ka um kho peng. "Ka nupi le fale an thi lai lo" timi hi Bawipa nih a ka chimh ko rua. Ka hna a ngam i, lungthin dai tein ka um kho peng ko. I-70 cung ahun "Ziah mah tluk harnak hi kan ton hnga?" timi zong ka ruat pah.

Ka fianmi cu hihi a si. Minung hi Pathian dawtnak le velngeihnak thuk deuh in kan theih khawhnak ding ca hna ah hin, Amah Pathian lila nih kan chung ah harnak le teminnak le sunghbaunak hna hi a rak chiah ko. Cucaah Paul chung zongah hling a rak chiah piak i, cucu "Ka porhlawt lo nak ding caah a si" tiah Paul nih a rak ti. Cu hling cu lak piak ding in Bawipa hi voi (3) khengte ka nawl. Asinain Bawipa nih a ka lak piak lo. A ka lehmi cu "Paul na caah ka vel hi a za ko a ka ti" tiah a ti. Pathian vel hi kan caah a za taktak ko.

Ka ruat than. US ah kum 22 ka um chung ah, harnak cu kan tong cecua ko. Cu harnak vialte lak ahcun, tu tan kan tonmi accident hi,  USA kan um chung ah  a thuk bikmi muihnak horkuang chung kan um lio can a si. Cucu Bawipa nih tonter a kan sian ko. Bawipa duhmi cu, kan tonmi thil chung in fimnak i lak, a mah zumh deuh le bochan deuh le a aw theih tu hi a kan duhmi a si. A dawtnak tam deuh kan theihnak hnga hi Bawipa duhmi a si.

Harnak cu a  kan tonter ko. A thuk bikmi muihnak horkuang chung ah a kan kalter ko. Kam lamthluan hi a fawi tawn lo. Asinain cu a thuk bikmi muihnak horkang chung kan um lio can zong ah, a thawnnak kut cak in him te le hnangam tein a kan umter ko timi a kan hmuhter i, titsa caahcun harnak le fahnak le teminnak si hmanh sehlaw, thlarau lei ahcun Pathian dawtnak le thatnak a thar in kan theihnak ca tu ah a tlakter ko. Zeicatiah "Accident kan ton lio can zongah Bawipa cu kan Tukhal a si" timi kha a kan fainter caah a si. Cu Tukhal nih cun a zungzal a kan umpi ko caah, a inn hi a zungzal tein kan inn a si awk a si ko!!!



---------------------------

Chinchiah

Hi ca hi, ka fapahniang Gabriel Lian hngah pah in ka tialmi a si.
Riley Children's Hospital, Indianapolis, Indiana, room E9229 ah ka tialmi a si.
Catialnak caah computer a ka hlantu Pu Za Bik Bualteng cungah tampi kai lawm.

Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....