US Buaipi Cangmi Kawl Lim (Burmese Pythons)

Burmese Python tiahcun, USA ah kum upa asimi nih cun a theilomi an um ti lai lo. Kan umnak Columbus khua saramdum zong ah an zuat i, a lian taktak mi asi. US ram saramdum paoh ahcun Burmese Python umlonak a um lai lo. Cu tluk cun an uarmi le a min a thangmi asi.

Hi lim hi zeiruang ah dah Burmese Python tiah min an sak hnga ti cu ka thei lo. Asinain Mirang pawl Kawlram an rat lio ah tampi an hmuhmi rul asi caah asi theu lai tiah ka ruat. Lim hi phun tampi a um nain, Kawlram Lim hi a tial a kau, a pumrua a lian, a tung a sau kho ngaingaimi asi caah, a lar ngaingaimi lim asi. Cucaah hi lim phun hi, Burmese Python tiah an tinak asi men lai. Hi rul hi, Kawlram lawng ah a ummi silo in, Asia Nichuahthlanglei ram pawl le India, Bangladesh hrawng ah a ummi Lim an si ko. Hi lim hi, inn ah an zuat khawh i a ngam ngainngai. Ngakchia zong nih an i lenh khawh hna. Ngaknu dawhdawh zong nih hman an i thlapi khawh hna.

Nihinni ah USA ah Kawlram Lim an karh tuk caah, cozah nih an i buaipi ngaingai cang. Hi lim hi a ngeitu nih an thlah hramhram maw asi? An thlah sual dek asi hnga timi cu theih khawh asi lo. USA ah hin 1980 kuakap ah Florida Everglades National Park ah lim cu an rak hmuh hmasat. Hi hmun hi tibual le thingram lawngte in a khah caah, lim phunphai karhnak a rem taktakmi hmun asi. 2000 tiang cu, lim hi a tam tuk in an rak ruat lem lo i, ralrin awk le phan awk ngaingai ah an rak ruat lo.


                                           Everglades National Park


  Everglades ah hi bantuk va dawh zong an um

2000 hnu in an hmuhning a tam chin lengmang hnu lanwg in, lim a karh tuk hi an rak theih. Asinain Everglades National Park i a ummi, ngengpi, sakhi, zawng, va, nga, chungchep le thilnung dang hi an zor tuk caah, zeidah a cang hnga tiah park zohkhenhtu cu an lung a rak hring bal cang. Asinain lim ruang ah a si lai timi cu, a ruah awk an rak thei lo.

Ahnu ah lim tam deuhdeuh an hmuh hnu in le lim nih thilnung dang a lemh lio hna an hmuh tuk hnu lawng in, lim ruang ah saram an zornak asi ti kha an rak theih.

Nihin ni ahcun, Florida Everglades National Park timi saramhual ah hin, an karh tuk caah Park zohkhenhtu hna nih an i buaipi ngaingai cang. Lim hi hmun kip ah an hmuh cang hna. Park minthang asimi Key Largo, Marco Island le the Big Cypress le adang saramhual ah tampi an hmuh hna.


                                Key Largo Tikulh

An tam tuk caah an tlaih hna i an thial bang hna. Everglades i a ummi lim hi, 2002 atu tiang ah, 2,000 renglo ka dang ah an thial cang hna ti asi. 2008 hrawng in lim kan hmuh timi hi, kum khat ah voi 300 hrawng report a um peng ti asi.

Lim hi thuh an thiam tuk caah hmuh an har tuk. Cucaah saramdang bantuk in  zeizat dah an um hnga timi hi tuaktan khawh asi lo. Uico hmang in an kawl hna i cu belte cu a tlam a tling ngai ti a si. Hmuh an i harh tuk caah a thah zong thah awk an i harh ngaingai. 2013 ah Florida Fish and Wildlife Conservation Commisson nih "Lim Zuamcawhnak" (Python Challenge) an tuah i tam cem thatmi paoh laksawng pek an ti. Minung 1,6000 nih min an pek i lim 68 lawng an thah khawh. Cu tluk cun ahmuh an i harh.


          Lim nih ngengpi zong hitin a thah i a dolh


                    Sakhi zongkha a lem hna

Lim kong theihngalmi hna nih an tuak tikah, Florida Everglades area lawng ah hin, a tlawm bik ah 30,000 an um lai i a tamlei ah 300,000 tluk an um kho tiah an ruah. Washington Post nih 2014 an tialnakahcun, Everglades National Park lawng ah hin, Lim 150,000 tluk a um tiah an ti. Hi tluk in an karh cang caah, USA ah Burmese Pythons hi US ah nan luhpi lai lo tiah 2012 ah US cozah nih an kham cang.

Hi lim hna hi a caan ahcun park ah an i chawk; a caan ah motor lam ah an i chawk. A caan ah inn chung ah an lut. 2012 ah pe 17 a saumi limpi cu Arkansas in a rami chungkhar hna picnic tuahnak ah a va kal hnawh hna i, an lau tuk. Paark zohkhenhtu an cauh hna i mei thal in an va kah le athi. Lim hi mi cuk a hman lem lo nain minung lemh a hman ve caah, park umkalmi hi a lemh sual hna lai ti an phan ngaimi asi. Park kalmi hi kum khat ah 1,000,000 kuakap an si ko nain, a lemhmi hna an ho hmanh an um rih lo ti asi.


                 Tisartlam zong lim nih a dolh hna

Asinain ramsa a lemh khawhmi hna paoh cu a ngan hna lo ti asi. Lim cu sa in aa cawmmi an si caah, an pum a lianh deuhdeuh le an eimi a tam deuhdeuh i, Florida i Everglades National Park saramhual ummi thilnung hi tam tuk an hrawh cang ti asi.

Ramsa a hrawh tuk hna pinah, lim kongkau buainak ruangah, US cozah hi tangka tampi a dih ti asi. 2005 ah Cornell University nih an hmuhmi cu, US nih hin ramdang in thingram, saram le rungrul phunphun an luhpimi hna hi 500 tluk asi i, cu hna cu an karh tuk caah, an mah zohkhenhnak bak ah, kum fatin $120 billion a dih tiah an ti. Lim te hna zong hi, US sipuazi tumtertu thil pakhat an si ve cang.

Hi lim nih, zawng phunphai, ngal, ngengpi, sakhi, va, nga, cangai le tisartlam tiang in an ei hna caah, Florida Ramkulh i tii chung saram hi an zor tuk cang tiah an ti. Hi lim hi vawleicung rul ah a lian bik an si i peng 23 a sau kho i, pound 200 a rit kho.


       2009 ah an tlaihmi Lim pawng 162 rit i, pe 16 a saumi

Limpi pakhat nih March le April ah tii a tit tawn i, anu pakhat nih tii 35-100 kar an tit khawh. Cucaah lim hi an karh ning a rang tuk. Lim an karh deudeuh le US ramchung saram an zor deuhdeuh. Cucaah hi vialte lim hi, US cozah nih zeitindah kan tuah hna lai ti hi a ruah awk an thei ti lo. Hi tining tein an karh ahcun, Florida Ramkulh hrawnghrang saram cu an ci a mit kho i, US sipuazi tiang sunghnak a chuahpi khawh te ding asi.


                    Lim nih tii a titmi a tlumh lio

Biafunnak

USA hi saram an daw tuk. Ningcang lo le sullam ngeilo in saram, va le thilnung thah an duh lo. Cucaah lim zong hi thah an duh tuk lo i, an hmuh zong ah an tlaih hna i an thlah than tawn hna. Asinain atu bantuk in rul thawng tam tuk an um tikah, a rak um ciami saram le thilnung an lohtlau tuk caah, hi pin lei ah hin, zeitindah an tuah te lai timi cu, ruah hau ngai asi.


------------------------
Zohchunhmi Ca


1. http://www.nps.gov/ever/learn/nature/burmesepythonsintro.htm
2. http://www.washingtonpost.com/news/morning-mix/wp/2014/07/16/150000-burmese-pythons-in-the-everglades-nothing-to-be-afraid-of/

"Parcel" le "Samhri Sih"

Laimi nih biafang dawh taktak tampi kan ngei hna. Cu lakah biafang dawh bik pakhat cu, "Samhri sih" timi a si. Hi biafang hi, "ngaknu tlangval an i thitlak tik ah hman a si. Nu le va an i thitlak tik le then caan zong ah hman an si. Hi bia hi, aa dawh lawng si lo in, mi thinlung a hnem khotu biafang, thawnnak a ngei taktakmi biafang a si.

"Samhri sih" nih a chim duhmi cu, "Sam cu tam lengluang ko hmanh sehlaw tha tein hri in sih ahcun an i pehtlai viar i, dawh tein sam cu a um ko. An i then kho ti lo. An i fon ko" ti duhnak asi.

Hi "Samhri sih" biafang hi, kan pipu hna nih an rak hman ngaingai. Laimi cu sonhtarh a hmang ngaimi miphun kan si caah, nu le va a duh komi zong an i then sual tik ah, "Samhri sih an si lo caah asi" tiah kan ti hna. Krihfa chan zong ah cu bia cu kan hlaw kho hlei lo. Nu le va an i then ahcun, "Pathian nih samhri a sih hna lo caah asi" tiah kan ti tawn. Cun ngaknu tlangval an i thitlak tik i, thluachuah pek kan duh hna tikah, "Khuazing nih samhri sih ko hna seh" tiah kan ti hna.

Ngaknu tlangval an i duh i, an i hal. Aa um ding an si. Thil pakhat khat ruang ah an i co kho lo; an i pelh. "Khuazing nih aa co ding in a khan lo caah asi" tiah kan ti. Hi kan Lai biafang tete hi an i dawh tuk. An thlum tuk. Nuva then ni le i co lo ni ah, hi biafang hna nih mi thinlung a hnemh khawh tuk.

Ka nun chung ah ngaktu tlangval aa duh taktakmi aa co lo mi tampi an um. Aa duh taktakmi, a comi zong aa thenmi le thih tiang aa then thaimi tampi an um ve. Azeihmanh va sih sehlaw, zei bantuk in an i co le then zong ah, "A comi zong, samhri sih an si" tiah kan ti hna. A co lomi cu, "Samhri sih lo an si caah asi" tiah kan ti i, kan i hnem tawn.

Asiahcun, "Nu le va then te hna hi samhri sih lo ruang maw asi hnga? Nu le fonh te hna zong samhri sih ruang ah maw asi hnga?" timi cu ruah ding ngai a um fawn.

Samhri sih kong ka ruah fate, ka ngakchiat lio i, kan innpa nu va ngeih kong hi ka ruat theu tawn. Kum 4 hrawng ka si lio asi. Kan innpa nu cu va a ngei. Api sin ummi asi. Api nih Laivok sum 5 bak a zuat piak i, a va ngeih ni ah an rak that. Vok cu feikawl in an khawh i, an rak thanh. Kan rak i nuam tuk. Pa inn zong cu innpa thiamthiam a si. Inn khat hmanh an i dang lo. Nu inn le kan inn cu aa chang. Nu inn le va ding inn zong cu a va chang ve than.

Puai cu inn (2) in tuah asi. Sahrawng an i pe. Mei cu a khu cum ko. Mi cu khuapi tein kan chuak. Kan inn hrawng cu a tur bak in kan tur. Kan rak i nuam tuk. Chunh thahnak chuncaw cu kan van ei hna. Chuncaw ei dih ahcun, puai a tuahmi hna cu an tian zuahmah. Puai cu a dai zuahmah i, a dai thai. Zanlei sang ah kan van theihmi cu, "An i then than cang" ti a si. Nihin ni tiang a ruang ka thei lo nain, "Thih tiang an i then thai ko." Cucu "samhri sih an si lo ruang ah maw an i then hnga? Thil dang ruang ah dah?"

Laimi ramdang kan kal hnu in, Laiholh biafang thar aa chapmi cu, "parcel" cah ti a si. Ramdang ummi Lai pa nih, Kawlram tibantuk ummi Lainu a lang in aa cah i, nu le pa hnatlaknak tein, a lang in vaa an ngeihter mi kha, "parcel cah" ti duhnak asi. Hi "parcel" cah ruang ah, chungkhar a dirh khomi tampi an um i, chungkhar saduhthah ning bantuk silo in a vaivuanmi zong tampi an um ve.

Cu chungkhar dirh khomi hna cu "samhri sih an si" tiah maw kan ti hna hnga? A fon kho lo mi le chungkhar dirh kho lo mi tah "Samhri sih lo an si" tiah maw kan ti hna hnga? Cucu careltu na ruah ning asi ko lai. "Parcel" nih hin, chiatnak le thatnak he aa ratpi chih i, "Samhri sih le sih lo zong aa ratpi chih kan ti hnga maw?"



Naite ah, nuva thennak ah phun dang ngaite asimi AFP ah an tial. India zong hi, Laimi bantuk in nu le pa chungkhar nih ngaknu tlangval hi fonhtonh an si ve. Hi India ram ah hin, ngaknu le tlangval an hmuh setsai lo zong ah, nu le pa nih fonhtonh chawm in thitlakter an si tawn hna.

India nu va a ngeimi cu, an puai liopi ah, "Ka vapa ding hi ka va duh lo" tiah ati i, an puai tuahnak inn in lo daih a zaam. An chungkhar vialte le kawhmi hawikawm vialte cu, a hnulei chit in a kaltak dih hna. Zei ti awk thei lo in ar ko in an um hna. An i umnak cu, Uttar Pradesh ramkulh ah a si.

Nu lei chungkhar chimnak ah, "An fanu nih a vatmi pa kha, a catang kong ah a lung a hrin caah nu nih a hniksak i, kanan a awn lo caah a zamtakmi asi" tiah police nih an ti. Nu cu anu le pa, va lei nu le pa, chungkhar nih an nawl len zong ah a duh ti lo i, a chuak i lo ko in a zam. Cu ti a zamnak a ruang cu, a vatmi pa kha, kanan fawimi te a tuakter. Cu kanan cu 15 le 6 fonh ti khi a si. A phi cu 21 ding asi nain, pa nih a phi a chuahmi cu, "17" tiah ati i, nu cu a thin a hung tuk i, a zamnak asi an ti.

"Ngaknu nih, a vatmi pa cu, catang ngeilo asi timi a theih tikah, vaat a duh ti lo i, a zamtaknak asi" tiah an khua police Iddu Hason nih a chim tiah AFP nih an tial.

Palik an auh hna i an remhchun hna nain, nu nih a duh ti lo i an fonh kho ti hna lo. A donghnak ah, nu le pa nih chaw an i manhmi le thilri an i thlenmi vialte an i khirh than i, an puai aa rawk thai.

Hi hna nupa hi tah zei ruang dah an i then kan ti hnga? Samhri sihlo ruang ah maw? Nu le pa hnih fonhtonh chawm ruang ah maw? Asiloah "pa ca a thiam lo ruangah asi kan ti hnga dah?"

Zeihmanh va sih sehlaw, parcel cah asi pek ah, nu le pa fonh asi pek ah, mah duh tein i ton asi pek ah, "thennak" cu micheu zawn ahcun a chuak than theu tawn. Cu thennak a chuahtertu cu, thil pakhat khat a baumi te ruangh ah asi tawn. Asiahcun hihi ruah ding asi.

Dawtmi he samrhi sih sinak ding le co nak dingah cu a baumi te cu zeidah asi hnga? 

Vawlei Pumpi Ah Tii Harnak Achuak Lai

Tii tamnak ummi hna caah, "Vawleicung Pumpi ah tii harnak a chuak lai" ti cu zumh awk a har ngai ngain, ninin ni ah vawlei hmun tampi ah, tii harsatnak hi ton taktakmi thil asi. Cucaah mifim tampi nih, "Vawlei mi tambik nih an tuarmi harnak hi, eidin si lo in tii tu a si" an ti.

Vawlei pumpi a lin chin lengmang i, vawlei a cunglei le tanglei i tikhal tlang lianlian hna an tit caah, rilipi tii thang ko hmanh sehlaw, tlangcung hmun tampi ahcun tii a har chin lengmang cang. Abik in tlang sannak hmunhma hna ah tii har a zual chin lengmang. Hi ti ning tein a kal ahcun hi hnu kum sawm zeimawzat chungah vawleicungmi million tampi cu, tii kong ah buainak an tong lai tiah, khuacaan kong thiammi scientist pawl nih an ti.

Zeicatiah vawleicung alin chin lengmangmi nih, vawleicung khuacaan tampi a thlen. Hlan lio bantuk in ruah hi dikcak in a sur ti lo. Hmun tampi ah tii a lianh lio ah, hmun tampi ahcun khua a hremi, cerhtii an kao dih. Ramcar a zual i meikangh a zual. Cun khua a hrem ning a zualter chin than. Cuti cun vawlei hmun tampi i, cinthlaknak vawlei hi khua a hrem ruang ah an rawk cang. Cerh tii an ko; tibual an car i, tivapi hna zong a carmi tam tuk an um cang.

USA zong hi, khua caan harnak an tong chin lengmang i, atu lio bak te ah harnak a tong cemmi cu California State asi. "The Golden State" tiah timi asi i, dawh ah min thang taktakmi ramkulh asinain atu hi ruah sur lo ruang le khuahrem ruangah rawhnak tampi an tong. USA ngelcel asi caah, an theih tuk rih lo i, ramdang zong nih kan thei tuk rih hna lo i asi. A chungmuru ahcun rawhnak tam taktak an tong. Zeitluk in dah California aa thlen timi cu atanglei tibual zoh in tuak khawh asi.


                        Lake Oroville, July 2011 (Ref. google.com)


                         Lake Oroville 2014 (Ref. Getty Image)



California ah hin, Kum (5) chung ruah tha tein a sur ti lo. USA ngelcel asi caah, minung tampi nih theih asi lo i asi. A chungmuru ahcun buainak nganpi an tong cang. California cu ramkulh dawh taktak asi i, tibual tampi nih a dawhter khun nain, cu tibual dawhdawh cu an car tuk cang hna i, khamh awk thalo in an um cang.


UC Berkeley i khuacaan lei theimi B. Lynn Ingram nih, "California nikhua carmi hi, kum 500 chung ah a car bik kum hna an si. Research tuahmi zoh tikah, California nih hin, 1580 in nihin ni tiang, hi tluk khuacaan hrem hi a um bal rih lo" ti asi.

USA ah eidin tambik a chuahtu ramkulh asinain, atu cu tii kong ah, lotuahtu pawl harsatnak tampi an tong. Khuapi chung minung tii pek an hau; electric pek an hau; khualak ram le pangpar dum tii pek an hau; lamkam ram le innpawng ram tii pek an hau.

Cucaah tii an i tha ti lo i, 2014 ah a cheu peng hna cu tii khuaitan in an phawt cang hna. Tii a siloning in hman ruangah tizacuai zong a chuak cang ti a si. Khuapi chung ummi tampi cu, kheng tawlnak le chumhchuannak taktak hmanh a ngeilomi tampi an um. Kholhnak hna cu chim hau lo in a um lo ti asi. Cu tluk cun vawleicung ram ropui bik i ramkulh ropui bik California ah tii ruang ah harnak a chuak. Ramtang saram le innzual satil zong tampi an thi. Tidil (Dam) an car caah electric lei ah tampi sunghnak an ton pin ah, cinthlakmi anhringso, eidin phunphun le theihai tam tuk aa rawk.



             California Ramkulh Acarnak kong piahmi map

Tii a har caah California ahcun thlaikheu tam tuk a rawk. Anhringso, theithu, retei le zeidang thei phunphai tamtuk aa rawk. Vawleitang aalu tiang in aa rawk. Cinthlaknak caah tii tam tuk a hauh tik ah, khuachung mi le lotuahtu pawl zong a tu le tu bia elnak le tazacuainak zong a chuak. Cun Native Indian pawl nih an hualmi cerh, hmawng le ramno hna zong, vawlei tang tii an dawpmi nih a carter i, harnak tampi an tong i, tazacuainak zong a chuak len cang.


      Sacramento nichuahlei ummi Folsom Dam cu a car dih cang


                                                            Lake Folsom

California State i tibual tampi cu an car thlu ngacha cang. Cinthlaknak ca ah a har lawng si lo in, nuamhnak, tidin awk le kholhtawnnak zong ah harnak tampi an tong. Hi tibual hna hi ruahtii le vur hngatchan in tii aa khongmi an si i, ruah a tlawm pinah snow tlami a tlawm tik ah, atu bantuk in khuacaan carnak hi a chuak. Cucaah ruahsur le snow tlak te hna hi, hi ram pawl caah a herhmi thil an rak si hna. Snow tam deuhdeuh a tlak paoh le ramchung sipuazi kha a kai tiah, scientist le cinthlaknak lei mifim na nih an ti. Snow tlak tikah kan i lawmh ding le thanuam ding a rak si.


      Cozah dinti khawnnak tidil zong a car caah mipi tii an har

UC Davis Center for Watershed Science nih an tuaknak ah, 2014 chung lawngah California nih cinthlaknak lei i an sunghmi hi $2 billion tluk asi i, $2.2 billion tluk man hi a rawk in aa rawk ti a si. Cinthlaknak lei bak lawngah minung 17,000 rian an ban hna. 2015 hi khua a hremmi a ziat deuh lo ahcun, a zual lai tiah" Watershed Science director Jay Lund, Ph.D nih a chim.

Acheu hmun ahcun vawleitang ti tiang in an car caah, cinthlaknak a si kho ti lo. Vawlei kha an ro viar. Chungkhar cheukhat cu vawleitang tikhur cawhnak caah $20,000, $25,000 ti bantuk loan an cawi i cawh a hau. Tii chuak a tlawm deuhdeuh i, tii man a kai deuhdeuh caah, chungkhar tampi cu nifatin nunnak ah harnak an tong than hawi. Innlo up haumi tiang an tampi ti asi.

Cucaah hi tining tein khua a hrem peng ahcun, California lei cu cinthlaknak asi kho ti lai lo i, minung pawcawmning thlen a hau lai an ti. Cinthlaknak le zuatkhalh in pawcawm ding le sipuazi tuah ding hi a fawi ti lo i, lo tuahtu tampi nih an vawlei an chuahtak i, satil zuami hna nih tlawm deuh lawng an zuat cang hna ti asi.


              California khua hrem ruangah satil hitin an thi

Scientist pawl tuaknak ah, US nitlaklei le nitlak thlanglei ramkulh pawl asimi California, New Mexico, Texas, Arizona, Utah le Nevada hrawng ah hin a ra lai atu kum zabu chung ah hin, a fak taktak mi khua hremnak a chuak lai tiah an ti. Hlan lio zongah hi ramkulh pawl ah hin, kum tampi ruahsur lo in a rak um caah, satil an thi dih i, cinthlaknak tam tuk a rawh caah khua zong tampi an rak chuahtak. Minung zong tam ngaite cuap zawtnak in an rak thi ti asi.


 Colorado Tivapi i cheu 4 cheu 3 cu lo tuahtu pawl nih an hman

Colorado Ramkulh zong khua a hrem tuk caah, hlanlio ah tiva lian ngai asimi hna zong an car dih cang. Tii dor khat hmanh a luang ti lo. Nevada Ramkulh ummi, vun vawleicung tidil lian bik ah an chiahmi, "Hoover Dam" (Lake Mead) an ruahnak leng rang in tii a zor tuk caah, mifim pawl an khuaruah a har ngaingai. Cu dam bochan in a ummi lotuahtu pawl le Las Vegas khua ropui zong, buaibainak tampi an tong cang. Hoover Dam a car achun, Nevada Ramkulh sipuazi cu tam tuk aa rawk lai i, tourism biapi ah chia in a nungmi khua Las Vegas khua hi, a sipuazi aa rawk lai ti asi.


                    Hoover Dam (Lake Mead)


     Lake Mead National Recreation Area, Nevada, tii zormi


   Lake Mead tii a zor tuk caah mifim pawl an khuaruah a har

Vawlei ram fim bik USA hmanh ah hin, cu tluk cun tii hi an bi buaipi. Cucaah Colorado Tivapi a tomi ramkulh 7 hna cu, 2007 ah hnatlaknak an ngei. Tii harnak kan ton sual ahcun, tii hi khuaitan in kan i phaw lai tiah cachoh an tuah. Zeitik dah dah zei pine nih a co lai i, zei tik ah dah zei pine hi kan phiat lai ti hi, hnatlaknak an ngei.


      Colorado Tivapi cu, Sea of Cortez phanh hlan ah a car cang


            A car dih deng cangmi Colorado Tivapi 

USA nitlakthlanglei ramkulh asimi hna California, Nevada, Arizona, New Mexico, Colorado, Utah le Texas nitlaklei hna hi, an rocar ngaingai i, hi ramkulh tiva tampi le cehti cu an ko cang. Tibual tampi an car cang. An car lo hmanh ah thisen bantuk ah an i chuah. Nga le thilnung an um kho ti lo. Cinthlaknak zong ah hman ngam an si ti lo. Acheu tibual cu boat cit khawh an si ti lo i, tii a thur tuk cang caah minung nih tongh ngam ding an si ti lo. America zong ah, zeitluk hmanh in fim hna sehlaw, kokek rawhralnak cu an tei kho lo. An tiva le tibual hna zong tam ngaite an car cang hna.


Cucaah hmailei techin fapar chan telefa zawn ruah ah, America nih an tuah cemmi le biapi taktak ah an chiahmi cu, kokek tiva le tibual pawl zong an mah hlan lio an sining tein chiah le remh hi rian biapi taktak ah cozah nih an chiah. Cun tibual fatete tampi tuah i, thingram hninhno ter; cerh khawn le thingkung ramkung keuhter i, achung ah rungrul, va, rul le thilnung kip umter hi, thingram lei scientist nih tambik an tuahmi asi cang.

Khua a hrem tikah, zeidang sipuazi rawhralnak tampi a chuahpi lawng siloin vawleiphit a tam i, thlichia hran tikah leiphit thlichia (dust storm) zong a chuak i, cu nih zawtnak, hnawmtam le zeidang rawhnak zong tampi a chuahter ve than hawi. Hi bantuk leiphit thlichia hi, USA ah caan sau ngai an rak tong bal cang i, khua a cheukhat cu chuahtak a rak si. Cu pinah ram meikangh zong a zual than i, rawhralnak dang tam tuk chim cawk lo a chuahpi rih.


                  Dust Storm, Phoenix, AZ  (August 2011)


             USA ah ramtang mei nih innlo tamtuk kum chiar in a kangh


   Sodom & Gormorrah kangh lio bang, ngaknu nih ngaihchia ngai in a cuanh lio

Nihin ni ah America lawng silo in vawlei pumpi hi tii har an tuar chin lengmang ti asi. Abik in khuapi chung ummi hna hi tii tam tuk an herh caah, khua alianh deuh le minung an tam deuh paoh ah, tii har hi a zual chin lengmang lai ti a si. Tii ruang ah, innpa ram hna buai le raltuk tiang a chuak kho ti a si cang.

Economic Forum nih "Global Risks 2015 Report" ah, "Hi hnu kum 10 chung ah hin, vawleicung buainak vialte zoh tik ah, tii hi buainak fakbik a chuahter kho tu thil number 8 nak a si" tiah an ti. Fir le tlei nak hmanh in, buainak a chuahpi deuh ding a si ti a si.

Tii nih hin ram khat le ram khat buainak voi tampi a rak chuahpi. Cucaah innpa ram hna nih hin, tii kong ah ram khat le khat nawl thiamnak ngeih hi an rak i zuam peng. Israel le Jordan ram hna cu, ral an i tuk cuahmah zong ah, Jordan Tivapi tii hi zeitin dah kan hman tining asi lai ti hi, an i caih peng ti a si. Jordan Tivapi tii zong a zor chin lengmang caah, Jordan le Israel ca zong ah buainak tampi a chuahter lengmang. Jordan Tivapi a car achun, Israel ram cu a rawk ngacha lai tiah an ruah cang.


                  Israel le Jordan ram an i cuh tawnmi Jordan Tivapi a hnalei

Tii harsatnak hi, hi hnu kum tlawmpal ahcun "Developing Country" ram pawl caah sipuazi thanchonak a dawntu pakhat asi lai tiah mifim mi hna nih an ti. Tuluk Ram i Yellow River te hna an zormi hi China sipuazi fumtertu thil pakhat asi lai an ti. Yellow River hi Tuluk ram tivapi tii dihlak i 2% lawng asinain Tuluk ram minung i 12% le cintlaknak i 15% cu Yellow River tii ah aa hngatmi an si ti asi. Yellow River an hman ning hi atu 50% tluk asi i, vawlei ramkip dirhmun ahcun 40% asi i, Tuluk ram nih an hman ning hi a luan tuk cang ti asi. 2010 ah Tuluk ram minung million 32 cu tii harnak fak pi'n an tong.

Tuluk ram zong hi, nitlaklei cu thetse ramcar asi caah, tii harnak nganpi an tong lengmang. Rili in a hlat tuk caah, vawleicung ah a carnak bik hmun pakhat ah aa chuah. China ram ah tiva le tibual kamah an sakmi hna inn dawhdawh cu, tivapi le tibual an car caah um nuam lo ngaimi hmun ah an i chuah cang ti asi.



   Yangtze Tivapi tengnge asimi Gan Tivapi a carmi


     Yellow River hi the Great Wall kamte ah a luangmi asi



           Suining, China, ah ni a linh tuk caah mipi tii ah an i ciah

 India ram i Indus le India ram tiva lianlian Ganges Tiva hna hi tii an zor lawng silo in, minung nih sullam ngeilo in an hlonhmi hnawmtam ruangah tiva an i rawk i, an lo cuahmah ti asi. Hi bantuk hnawm nih tiva tii a thurter tikah tii chung saram milllion tam tuk a thihter rih hna. Tiva a rawk lawng silo in, rilipi tiang a thurhnomhter rilipi rawhnak a chuahpi. Tii hnomh ruang ah tii chung saram an thih caah, sipuazi tam tuk a tumchukter ti asi. Hi bantuk thil hna nih, an thancho hnga tluk in a thanter hna lai lo ti asi.


    Holy River timi  Ganges Tivapi. Hihi Holy kan ti kho hnga maw?


        Ganges Tivapi hnawn hna nih tiva an lohter

India hi a ram a lian. India ram laiva hrawnghrang khi, rili he aa hlat tikah, ni a linhnak hmunhma a tam. Khua a hrem caan ahcun mipi dinti an ngeih lo ruangah harnak tam taktak an tong tawn. India ram tikhur tampi cu an car dih cang i, cozah nih thal caan ahcun tii biatak tein zorh le phawt an si. India hi tii harsatnak kum fatin tein a tongmi an si i, tii ruangah mipi tangka tam tuk an sung cang.


                      Gujarat, June 2003, tireu hngah lio

Asia nichuahlei ram cu tivapi lianlian kan ngeih hna caah, kan van a tha. Cambodia, Laos, Thailand le Vietnam hna zong, Vietnam Ral a rak thawh lio ah, Mekong Tivapi tii kong he pehtlai in chonhbiaknak le tonnak an rak ngei peng. Thailand, Laos le Kawlram zong Mekong Tivapi zohkhenhnak le hmannak kong ah, tonnak an ngei lengmang hna. Pakistan le India zong ral voi (2) an i tuk chung zong ah, Indus Tivapi zeitindha kan hman ning asi lai timi kong ah, caihkhannak an rak ngei peng i, nihin ni tiang cucu an tuah peng ko.


                    Mekong River at  Golden Triangle

Rhine Tivapi cu Europe Ram tiva lianbik pakhat asi i, Europe ramkip nih zeitindah kan ram cio ah, kan hman ning asi lai timi hi, ramkip an i caih tawn i, conference lianpipi an tuah tawn. North America tiva lian bik Mississippi Tivapi zong a zor chin lengmang caah tilawng kalnak ca zong ah harnak a um lengmang. Tivapi tii an zor tik ah, tilawng dinhnak zong thial lengmang an hau i, ahlei in tangka sunghnak zong a chuak than.



                  Memphis khuapawng Mississippi Tivapi hlei le ti zormi

Amazon Ruah tupi i a ummi Amazon tivapi zong a zawr ngaingai i, Amazon Tivapi hngatchan in a nungmi pawngkammi caah harnak zong tam ngai a chuak. Tivapi tii chungah oxygen dat a tlawm tuk caah, nga le tiichung thilnung million tamtuk an thihter hna. Amazon Tivapi i tivateng asimi Manaquiri le bang ahcun, nga hi million rel cawk lo in an thi ti. Nga lianlian zong tampi an thi.



    Amazon tivateng Manaquiri ah nga thimi lak vokkuanglawng kal lio

Africa Continent zong atu le tu nikhua a hrem i, ram cheukhat ahcun tidin ding an ngeih ti lo caah, ramtang sa tam tuk an thih pinah, minung zong tam tuk an thi. Anungmi zong chungkhar ti din ding kawl ah, nihlawh tam tuk an leng. Vawleicung tiva saubik pakhat asimi Nile Tivapi zong duh sah tein a ko ziahmah i, Nile Tivapi hngatchan in a nungmi hna ram caah, duhsah tein harnak a chuak ziahmah i abik in Egypt ram sipuazi caah sunghnak tampi a chuahpi cang ti asi.


    Nile Tivapi a carnak hmun pakhat

Nihin ni ah, vawleicung tlang tibual tampi cu tii an zor tuk cang caah, tilawng dinhnak zong an i rawk i, beach thatha zong an chuahtak hna. Cun nga zong an karh kho ti lo; an hme tuk fawn i, sipuazi tampi a rawk. Cucaah tii harnak hi, hmun kip ah ram le miphun piahtana nganpi ah a chuak cang.


                    Tii nih a zor tak i aa tapmi tilawng

Kawlram zong hi a lin ngaingaimi le tii lei ah harnak a tong khomi ram pakhat kan si ve. Zeicatiah nichuahlei le nitlaklei ah tlangnih a cehmi Kawlram laifang hi, a car ngaingaimi "Semi desert" timi ah a um. Hi hmun ah hin, minung caah dintii a har kho ngaingaimi kan si.  Kawlram zong hi 2013 le 2014 ah tii harnak fakpi in an rak tawng i, cozah tiang nih tii an rak phawt hna. Cinthlaknak lei le nga tlaihnak leiah sipuazi zornak zong a chuahter phah ve.  Zeitik hmanh ah a car ballomi Inya Tibual tibual zong a reu hrulh i, zohchia ngai in a rak um.


   Khua a hrem caah Inya Tibual a carmi le Sedona Hotel (Yangon)


          Tii har ruang ah aa tlarmi hna, Dala, Yangon khuakam


       Cozah tii phawtmi an bawh lio (Ref. pinkgold.wordpress.com)

Kawlram i ramdang tourist tambik an lennak le a sannnak bik hmun ah a ummi tibual pakhat Inle Tibual zong hi, khuacaan linhsat ruang i tihna an zawr ruang, tibual nitlaklei kap i cintlaknak hmunhma kauh ruang, innlo thar sak ruang le hnawmtam tam ruangah tii a zor chin lengmang nikhatkhat ahcun tibual a lotlau sual lai ti phan a um ngaimi asi. 1935 in 2000 karlak kum 65 chung ah hin, Inle Tibual tii nih a khuhmi area hi 32.4% a zawr i, area sq 69.10 KM in sq 46.69 KM lawng a tang cang. Tii zong a puan chin lengmang i, nikhatkhat ah hi tibual hi a lo men te lai tiah an ruah.

 
                          Inle Tibual kam khua 


  Hnawntam le cinthlak ruangah tibual hitin alo ziahmah

 Mizoram zong hi tii a har taktakmi ram asi. Lawngtlai le Lunglei hna cu, zan khuadei tireu hngahnak ah riankhai tlolh dih a rak si tawn. Mizoram hi cerhtii, ruah tii le tiva tii ah aa hngatmi ram asi. Asinain an ram cerh tii le tivate hna hi an car ngai cang i, bochan awk an tha tuk ti lo. Cucaah tivapi tii ah an i hngat cang.

Tahchunhnak ah, Aizawl khualipi kam ummi tiihnar vialte cu an car dih cang. Cucaah 1988 in Tlawng tiva tii an lak i, meter 1,050 a sannak Tuikhutlang tikhawnnak ah, dawt (7) an dawp hnu ah an va khawn chawm. Hi tii hi an lak lio ah mi 80,000 ca an tuakmi asi i, atu minung 150,000 an i hrawm. Hihi India ram ah tii laknak a man a fak bik pakhat asi tiah an ti. Tlawng tivapi zong nihin ni ahcun tivate bantuk in a reu ziamah ve cang ti asi. Nihinni Aizawl mipi hna hi, tii an harsa ngaingai cang. 1998 in Aizawl hi tii pipe dang in pek chap ding an ti nain, tangka dih ding a tam tuk caah, atu tiang an thawk kho rih lo. Aizawl nih le an karh chin lengmang i, a rauh hlan ah Aizawl zong tii harnak an tong hrimhrim lai ti asi.

Mizoram khuadang zong, tlangpar ah tlakmi an si caah, tii an har chin lengmang lai. Cerh le tivate an car chin lengmang lai i, tivapi tii bochan hau te ding an si. Lairam zong kan thang ve lai. Nikhat khat ahcun Tio le Tipi tii hman ning hna zong ah, cuhnak zong kan ngei ve te kho men ko. Nihin ni ahcun kan buai rih lai lo nain, kan techin fapar chan ahcun, ramri tiva tii zong kan i cuh lai lo tiah chim khawh asi lo.



          Mizoram ah tii harsat ruangah ngakchia tii than an hau

Lairam zong hi, fingtlang a sang. Hmunhma a chen caah, van ruah surmi tii hi sau aa dil manh lo. Vawleitang ah a lut manh lo i, tii aa khong manh lo. Horkuang ah an lan colh. Cucaah vawleicung khuacaan a linmi ruang ah, cerhtii an ko i, tiva tii an zor chin lengmang cang. Kan ram thingkung, thingram le cerh tii kan runven lo ahcun, kan tiva tii le tikhur an car lai i, a ra lai mi kum sawm chung ah tii harnak fakpi kan tongte lai. Tii ruang ah nihlawh tampi kan leng lai i, chungkhar tangka tampi sunghnak a chuak te lai.

Abik in tlang sannak ummi Hakha, Falam, Mindat, Thantlang tibantuk khua hna ah, hmailei kum tlawmpal ah, tii harsatnak kan tong hrimhrim lai. Cucu "Vawlei bengh i nganh khawh asi lo," bantuk in a fiang cangmi asi. Cucaah, a ra laimi chan kan fanau le hna nih, tii thiangmi duhdim tein an hman khawhnak hnga ding caah, atu lio ram hruaitu hna nih, hi tii harsatnak le buainak hna hi, zeitindah kan tuaktan te lai timi cu, a hlankan in ruah chung le timhlamh chung a hau cang.

Biafunnak

Vawleicung ram kip ah tii a har chin lengmang. Abik in tlangcung le thetse ramcar ah an zual khun. USA California hmanh ah duhdim in tii an hmang kho ti lo. Hi tii harnak hi Lairam zong ah a zual chin lengmang lai. Cucaah Lairam ah tii kan har sualnak hnga lo le tii thian kan din khawhnak hnga, atanglei rian hna hi tuan a herh. Pumpak le chungkhar le cozah tiang kan i bawmh a herh.

1. Cerhtii hna, tiva semnak tiva hna le tuhmawng hna kan vunven an herh
2. Tiiram a hnawn deuhnak ding caah thingram mei in khangh lo ding
3. Thingkung ramkung a sawhsawh in hau lo ding
4. Thingkung tam chinchin in zuah ding
5. Phawngphai paohpaoh ah thingkung cin ding
6. Hnawm hi tiva sawhsawh ah hlonh lo in, a pawn in pawn i, tiva thiang tein chiah ding
7. Pawngkam hninhnonak ding caah, tii dilnak a thatnak hmunhma paoh ruah tii dil ding
8. Khualak zong ah thingkung le theihai kung tampi in cin ding
9. Tlanglo tuahnak in zeidang cinthlaknak in pawcawmnak kawl ding
10. Tii semrel tein hman le ruahtii khawnnak tuah i hman ding

-----------------------------
Zohchunhmi Ca

1. http://www.news10.net/story/news/local/california/2015/01/09/drought-farmers-losses-agriculture/21486783/

2. Hmanthlak hi www.google.com in lakmi an si.

3.http://timesofindia.indiatimes.com/home/environment/developmental-issues/Aizawl-spends-big-on-water-but-is-still-dry/articleshow/13835728.cms

Theihlomi Khual

Kawlram ka um lio ah, nichuahlei ah Lashio, Mokok, Taunggyi, Maishu, Pha-an, Tha-htun tiang ka phan. India ram ah Imphal, Aizawl, Lunglei, Cawngte tiang ka phan. Mizoram khua tampi ka phan hna. Ka kal cianak vialte ka ruat i, voi tam tuk khual ka rak si. Ka khual sining zong ka zoh than tik ah, "Theihlomi khual" voi tam tuk ka rak si ti ka fiang.

Cu vialte khua ka tawlmi cungah, tlun-inn ka ngeih lo a um bal lo. Ka theihhngalh bak lo mi khua zong ah ka kal i, tlun-inn an rak ka onh. Ka ruat than. An caah mising pi ka si ko. Theihlomi khual ka si ko nain, tlun-inn an rak ka onhmi kha, Jesuh tlun-inn an onh bantuk asi tiah ka ruat. Jesuh nih "khual ka si lio ah tlun inn nan ka onh" tiah, khual (stranger) dawt le zohkhenh a herhnak kong kha a kan chimh.

Minung sinak ah, theihmi khual cu kan dawt deuh hna i, theihlomi khual cu kan daw kho deuh hna lo. Tluninn onh zong a har. Kan sia zong a rem lo. Theih bak lomi khual tlun-inn onh hi, thil harsa ngaite asi. Asinain cu theihlomi khual sinak cu Jesuh nih aa hlan tawn.

Nihin ni ah Jesuh hi kan sinah a ra ti lo. Sihmanhsehlaw, "khual" (stranger) bantuk in a ra than lengmang.

Tuanbia pakhat an chim tawn. Voikhat cu, mipa pakhat a um. Mang a manh. Amang ah Jesuh a hmuh. Jesuh nih "Thaizing cu na inn ah kan tlung lai" tiah a rak ti. Cu pa nih nih cun, "Nihin cu Jesuh ka inn ah a tlung lai" tiah a ruah caah, rawl thaw taktak in a chumh. Inn a thianh. Ihphah tha taktak in a tuah piak. Eidin ei cawk lo in a chiah. Zingka tein Jesuh rat cu a hngak.Jesuh rat lai cu mit hramfak in a zoh.

Chun 11 deng tiang a ho hmanh an ra ti lo. Chun 12 hrawng ah mizaw taktak a rak ra. "Na inn ah ka tlung kho hnga maw" tiah a ti. "Tlung kho hlah. Nihin cu Jesuh a ka tlung ding asi i, asi kho lai lo" tiah a ti. Cu mizaw te cu a kir.

Jesuh cu a ra bal ti lo. Chunhnu asi cang. Zanlei 3 tluk ah awk-hlawh pa kutdawh ah a rak ra. Na inn ah kan tlung kho hnga maw ati. Mipa nih cun, "Tlung kho hlah. Nihin cu Jesuh ra ding asi i, ahohmanh tlunter khawh asi lo" tiah a rak ti than. Cu awk-hlawh pa cu a kir than.

Mipa cu zanlei sang mui lai tiang Jesuh a hngak. Zanlei mui lai te ah, a tar ngaingaimi zohchia khenhhru minung a rak ra than. "Kan tlung kho lai maw?" tiah a ti. Mipa nih, "Tlung kho hlah. Nihin cu Jesuh ka sin ah a ra ding asi le tlun khawh ka si lo" tiah a rak ti than. Cu tar fihnung te zong cu a kir ve than. Cun ni a tla colh i khua a mui.

Jesuh cu a ra ti lo. Ihphah a tuahmi zong a it ding an um ti lo. Rawl thawthaw a chumhmi zong a eitu an um ti lo. A lung a rawk tuk. Lungrawk taktak in zan ah a it than.

Cu zan amangah Jesuh nih a rak ton than. Mipa nih cun, "Ka ra lai na ti caah cun pei, tu chun nitlak kan hngah le na rat lo cu" tiah bia a van chalh.

Jesuh nih cun, "Nihin ah na sin ah voi (3) ka ra i a voi (3) ning tein na ka donh" tiah a rak ti. A thaizing zingka te ah, mipa nih aa fianmi cu, "Aw theihlo hngalhlo mikhual hna dawt hi pei Jesuh dawt a rak si ko hi" ti aa fiang.

----------------------------------------------



Krihfa zumtu kan sinak ah, a caancaan ahcun "misingpi, theihlo hngalhlo pi zong hi, bawmhchanh, tanpi le an caah harnak tuar zong hi a herhnak a rak um ve tawn." Cucu "Minung ca lawng ah kan tuan" ti ruat lo in Bawipa caah ka tuan ti in ruah ahcun, midang caah thil tha kan tuahmi vialte hi, mission rian dih an rak si ko.

Dayton ka um lio 2004 ah ka tonmi cu ka philh kho bal rih lo.

Centerville Fireside Apartment ah kan um. A caan cu July thla asi. A linh siling te asi. Zing 10 tluk hmanh khi a celh in celh a rak si lo. Nikhat cu leng ah ka chuak. Zinglei 9 tluk ah khin, kan partment lamkam ah Latinos (Spanish) nu a motor aa rawk i, nilin lak a dir ko ka hmuh. Midang zong cu an tampi ko nain a hohmanh nih an chawn lo. A thau ngaimi, Kum 35 kuakap asi. Ahnu zinglei 10 hrawng tiang a dir peng ko.

Ka zoh i, hi nu hi bawmh a herh ko lai tiah ka ruat. Ka va chonh. Mirang holh pakhat te zong a thiam lo. Kei nih Spanish holh ka thiam fawn lo. Cucaah Cuba ram in a rami, kan inn pawng ummi parpar a cin len ko khi ka hei hmuh. Cupa sin ahcun ka hei kalpi (Cupa cu Cuba mi, Spanish le Mirang holh a thiammi a si. Cuba ram ah Engineering asi i, USA ahcun zei a tuah khawh lo caah, pangpar hna salam a cing ve mi khi a si).

An i chawn i bia an i ruah. Cupa nih cun, "Hi nu hi, an inn address zong a thei lo. A kalnak ding address zong a thei lo. Telephone number zong a theihm a um lo. Na umnak inn chim ka ti zong ah a thei fawn lo." Cucaah "zeitihmanh in bawmh awk atha lo.....No...No...No...ati i, a kut heh tiah a zo i, a kan kaltak. Ni nih le a lin tuk fawn. Ka fale (2) he kan si fawn. Kaltak ti le ka sia a herh. Inn i kalpi ti le thil pakhatkhat hna kan cang sual lai ti ka phang. Holh kan i theih lo tik ah zeiti tuah awk ka thei ti lo. "Zatlak sa bang in ka chiah ko cang." Midang inn i va chiahnak le a tha fawn lo.

Cucaah rawl atu le tu kan ei tawnnak, zeitital in an bawm kho hnga maw tiah, Chinese Restaurant pakhat i Spanish nu sin ah ka va kalpi. Cu nu he cun an i chawn i, hawi hlan pa bantuk in, "Hi nu hi bawmh awk a tha lo. An inn address zong a thei lo. Zeihmanh a thei lo i zeitindah kan tuah lai?" ati ve. Cuticun zeiti tuah awk tha lo in kan um cang.

Ka fale nih an tap pah cang. Chuncaw ei a luan tuk cang. Ni le a lin tuk fawn. Cuticun Restaurant ah kaltak ti le asi kho lo. Inn i i lawipi ti le asi kho fawn lo. Cuticun tartahak in ka um. A license tal in address kan kawl lai tiah ka ti tikah, license a rak ngei lo. License lo in motor mawngmi a rak si.

Cucaah police (911) auh ti le "illegal" ummi asi sual ahcun harnak a tong lai ti kha 100% hmuh khawh cia asi fawn. Kan inn ah i kalpi ning ti le kan nu a um fawn lo. Ka fale te (2) he lawng kan si fawn ka ti. Misual si sual sehlaw, cozah nih harnak a kan pek lai ti zong ka ruat pah fawn. Ati awk bak ka thei lo. Kaltak ti le asi kho fawn lo. Amah zong keimah zong, ka fale zong nilinh asi; rawltam asi kan celh ti lo. Inn lawipi van ti le ningtih aphunphun te ka phai.

Sihmanhsehlaw, "Hi nu hi ka far va si ve sehlaw, ka nu va si ve sehlaw" timi khi ka van ruat. Thla ka cam. "Ziah Jesuh bia pei asi kha. "Khual" (stranger) ka si lio ah nan inn ah nan ka tlunter" (Matt 25:35, 38, 43) tiah Miphun Hna Biacaihnak tuanbia ah pei a rak chim kha?  Jesuh nih, Samaria Mitha pa tuanbia ah, "Na innpa cu nangmah na dawt bantuk in na dawt ve lai?" tiah pei a kan cawnpiak kha. Aho dah ka innpa cu asi kun? Hi nu hi nihin ah ka innpa asi ko lo maw? Ziah zeidah ka tih lai i? ti ka van ruat. "Jesuh min in cohlang ko ning" ka ti. Kan nu a um lo nain inn ah ka tinpi. A motor cu lamkam ah kan kaltak.

Ka thiam tawk in, thaw tein ka chuan i ka dangh. Amah he kan pa farual in chuncaw kan ei ti. A chonh zong kan i chawn kho lo. Kutke zoh in kan i piah. A min zong hal khawh si hlah. A umnak zong hal kho hlah. Zei bantuk minung asi zong hngal hlah. Chungkhar he ummi cu si sehlaw a dawh. A zeiti tuah awk hlei ka thei lo. Cucaah kut-zoh in "Na bag ka pe" tiah ka ti. A bag cu a a ka pek. A bak chung i ca a ummi tete cu ka chuah dih. Ca pakhat hnu pakhat in ka zoh hna.

Pathian khuakhan ee tiah catlap fate, voi hnih thum aa bil i a cahang zong a lo pah hrulhhralhmi catlap te ka hmuh. Cuka ahcun telephone number (2) fiang ruairai lo in aa tialmi an um. Cucu zawndamh in ka hmeh lengmang. "Message chia" ti lengmang asi. Ka khuaruah a har tuk cang. An tlai bal lo.

Zanlei 6:30 hrawng a si. Kan nu le tlung hna sehlaw, mah nu kan inn i kaa chiah ko mi hi, kan nu nih zeitin thla a ka ti lai ti khi ka ruat pah i, ka lung a tha setsai lo. Cuti khua ka ruah lio ah, kan nu le cu hawi he an rak phan. Kan nu cu a lau tuk.  "Ziah mah nu hi zeitin dah asi? Zei tik ah dah kan inn ah a rat?" tiah a ti.

Biatak le biahman asi poah ahcun phuhrun ding a rak um lo. A tuanbia vialte ka chimh dih.  Caan tlawmpal ah, "message" ka chiahmi in telephone a ra. Nu he kan i chawn. "Hi ka ah hin, nan chungkhat nu asi rua. A um ko. A holh kan thei lo i zeiti tuah awk kan thei lo. A motor a rawk le zingka tein harnak a tong cang. Police auh le a tha lai lo ka ti i, kan inn ah ka kalpi i, a um ko. Van chawn ta u aw" tiah ka ti i, an vun chonh.

Pathian khuakhan ah, an mah chungkhat nu cu a rak si. Pa he kan i chawn i, kan address ka pek hna i, zanlei nitlak lai te ah, an rak lak. Amah zong a hna a ngam i, chun nitlak ka thilrit zong ka thumh ve.

An lak tiang ah a  min zong ka thei lo. Zei bantuk minung zong asi ka thei lo. Khawika ram mi dah asi ti zong ka thei lo. Alatu kha a hodah an si ti zong ka thei lo. USA ah zeidah a rak tuah ve hnga ti zong ka thei lo. A konglam zeihmanh ka thei lo. Nihinni zong ah a tuanbia zeidah asi thai ka thei ti lo. Cu Spanish nu cu, ka caah, "Khual" (stranger) taktak te a rak si. Kan i chawn kho lo nain, kan thinlung ah aa chawnh khawhnak biafang pakhat te lawng a um. Cucu "Dawt" timi asi ko. Ka chim thiam lo le a chiam thiam lo zongah a ka dawt timi a theih ko.

America ah miphun kan tam tuk. Kan i cawh tuk. Sualnak le mithah lainawnnak a tam tuk caah, "khual" (stranger) bawmh le tlun-inn onh cu tih a rak nung tuk. Sihmanhsehlaw, kha ni le caan thengte i, ka hmai ngelcel ah kha Spanish nu a rak ummi kha, thil khuaruahhar asi. Mi aa chawkmi an tam tuk ko nain, a hohmanh nih an bawmh duh lo mi le an mah Spanish holh thiammi hmanh nih bawmh duhlomi, ka hmai i bawmh ding in a rak chuahmi kha khuaruahhar asi.

Kha chun nitlak ka khanh te hmanh kan i chonh khawh lomi, kha khual (stranger) kha, kei ka caah cun, "Jesuh" bantuk asi ko. Zeicatiah Jesuh nih pei, "Khual ka si lio i, tlun-inn ka ngeih lo lio ah tlun-inn nan ka onh" tiah a kan ti kha.

Nihin ni ah Jesuh hi, suit he, necktie he, style taktak in, "Theihmi Khual" bantuk in kan sin ah a ra ti lai lo. Atu bantuk in holh theihlomi, harnak tongmi, tanpitu ngeilomi le mi nih bawmh duhlomi hna in pei kan sin ah arat ko cang lai cu?

Zeicatiah Jesuh cu "Theihlomi Khual" asi caah asi. Cu "Theihlomi Khual" cu na nunnak ah a caan caan ah na sin ah a ra tawn lai i, tlun-inn a rak kawl tawn lai. Nang nih teh cu "Hngalhlomi Khual" tlun-inn na onh ve lai maw?!!!!

Dawtnak Hi a Free Lo

Mi tampi nih dawtnak hi free in kan ruah. A rak si lo. Tangka le thilri in cawk khawhmi phun le a  man pek hau phun cu asi lo nain, dawtnak ruangah thil pakhatkhat in a man kan cawi peng. Sunghnak zong kan tong theu. Mah thatnak le nuamhnak zong kaltak a si theu tawn. Dawtnak ruangah, thangchiat, mualpho, ningzah, mi hmaikhahlo, mawhphurh, nisawhnak le zeirellonak vialte zong lak le tuar asi tawn. Cucaah "Dawtnak hi a man a fak tuk."

Dawtnak ruangah, lunglawmhnak, ruahchannak, thanuamnak, thawnnak, lungthin thawhnak, ralthatnak le hnangamnak hna an chuah bantuk in, cu dawtnak ruang thiamthiam ahcun, a caan caan ahcun "ngaihchiatnak, mitthli tlaknak, tahnak, lungthin tuarnak, ruahchannak lohnak, ralchiatnak le thazaang dernak" tibantuk lungthin in sunghnak a man tampi liam asi tawn.

 Cucaah dawtnak hi a freee lo. A man a fak tuk. Keimah nih free in ka hmuh zongah a ka petu caahcun a free lo. A man a rak fak tuk. A caah acunglei ka tialmi sunghbaunak le harsatnak vialte tuar dih asi. Cu vialte tuar hnu lawngah "dawtnak hi pek khawh a rak si."

Queen Elizabeth nih, "Ngaihchiatnak timi hi dawtnak ruangah aman kan cawimi thil pakhat asi" tiah a rak ti bal. Dawtnak ruangah ngaihchiatnak hna tuar asi. Mi pakhat lawng nih tuar lo in, a caan ahcun ram le mipi zong nih tuar asi.

Thla 11 chung siangpahrang asi dih hnu ah, Edward VIII (Duke of Winsor) nih American nu, ava he voi (2) aa then cangmi Mrs. Bessie Wallis Warfield Simpson a duh caah, Dec 11, 1935 ah siangpahrang sinak kha amah lungtho tein a chuahtak. England ram hruaitu hna le mipi nih zeitluk an mawhchiat le sawisel zong ah a rak duh lo i, "dawtnak" ruangah siangpahrang sinak cu a kaltak. Mirang ram ah um kho lo in, amah tein France ram ah a zam. Thla 6 a rauh hnu ah, Mrs. Bessie he France ah an rak i um. "Roling Dawtnak" tuanbia an tial.

Edward VIII hi England ram tuanbia ah a pakhatnak bik siangpahrang sinak a chuahtakmi a si. Dawtnak hi a man a fak tuk. Edward lawng nih tuar lo in, ramchung hruaitu hna, siangpahrang chungkhar hna le England mipi tiang nih tuar a rak si.


                Edward VIII le a nupi Bessie Simpson

Dawtnak ruangah, siangpahrang sinak, ram mi sinak le a ram le miphun zong a chuahtak dih. Siangpahrang chungkhar zong nih an tong duh ti lo. An hlawt. A chonh zong an chawn ti lo. Cuticun kum tam tuk amah te lawng a um hnu, 1965 ah Queen Elizabeth II nih, Edward VIII cu London khua sizung i amit operation aa tuah lio ah, a ihkhun kam ah voikhat a rak chonh. Dawtnak hi a man a rak fak tuk.

A caan ahcun dawtnak hi lawmhnak le thanuamnak an si  tawn. A caancaan ahcun cu dawtnak thiamthiam cu lungthin fahnak le mitthlitlaknak an si than. Cu fahnak (pain) hna cu a caan ahcun sunghbaunak hna an si tawn. Dawtnak ruang ah, mitthli a luang tawn i, lungthin a kuaikek tawn. Chan chung zuun ngaihnak hna zong tuar asi tawn.

Laimi zong hi, kan fanu le duhnak ruat lo in, nu le pa nih fanu le hna hi, va ngeihter le ben kan rak hmang tawn. Kan fanu le cheukhat cu, dawtmi hna an rak ngei fawn cang. An duhmi hna le dawtmi hna he, nu le pa nih khenkham tikah, fanu le caahcun "dawtnak" zun hi chanchung an tuar tawn. Dawtnak hi, Lai ngaknu tampi caah cun aman a rak fak tuk ve.

Khatlei ah, nu le pa bia el duh lo ruang ah, siang lo cukmak le zaang ai cuahmah in,  Lai ngantu dawhte a kal lio ah, Lai ngaknu nih a kaltakmi, tlangval caah cun, tuar awk a rak tha ve ti lo. Ni nikhat ah dawtnak ruangah minung pahnih nih fahnak an tuar than. Cu ni cu kaltakmi tlangval caah philh awk a tha lo. Tuar a har tuk. Cucaah hlaphuahtu nih cun, "Kha hlan an rak chimmi Thai Hlung Mang bang kai nawl lio ah ka dawt liam ai..." ti in, a dawtmi zuun ngaihnak in, chunni a tla a rak tla ve than. Chan chung zuun ngaih a tuar ve than. Aa lungsak kho ti lo. Dawtnak hi a man a rak fak tuk.

Kan zapitein ngaihchiatnak le mitthli tlaknak hna hi kan tong cio tawn. A caan ahcun nupi le va i kaltak asi; a caan ah fale nih kaltak asi; a caan ah nu le pa nih kaltak asi. Cu fahnak cu a tuan le tlai in kan ton tawn hna. A caan ahcun kan dawtmi hna nih kan cung i "zumh awk tlak" lo in an nun tikah, lungfahnak tuar le fahnak tuar asi. Cucu dawtnak ruangh asi theu tawn.

Acaan ahcun duh tukmi le dawt tukmi hna nih duhnak le dawtnak theihthiam piak lo tik zongah lungfahnak a chuak than tawn. Cu lung fahnak hna cu a caan ahcun thih tiang zong ah a dai kho tawn lo. Cucu dawtnak ruang ah a man cawimi an si tawn. Dawtnak cheukhat cu nunnak liamnak hna zong a chuahtertu dawtnak an si.

Romeo le Julius tuanbia bantuk in, dawtnak ruangah a cheu nunnak zong a liam. Dawtnak hna hi, lungthin kuaimannak le taksa rawhnak hna in an dong tawn. Khatlei ah, cu dawtnak thiamthiam nih cun, Romeo le Julius ruangah, aa ral tukmi le aa hua tukmi miphun pahnih cu, Rome ram ah remnak a rak chuahpi ve than.

A cheu caah cu dawt tukmi le duh tukmi co lo ruang ah chan chung zuun ngaih in a ummi zong tampi an um ve. Cucu dawtnak man cawi a si. Dawtnak hi a free lo. A man a rak fak tuk tawn. Cu man cu tangka in cham khawh asi lo. Lungthin in thih tiang hma bang tuar asi ve ko.

Zeibantuk fahnak a chuah zong ah, dawtnak kan timi nih minung caah thawnnak le lungthin thawnnak tu a chuahpi zungzal. Cu dawtnak timi cu zei bantuk in a dongh zongah, minung thawntertu an si zungzal. Dawtnak ruang ah caan caan khat, hmun hmun khat ah kan rak i nuamhmi le lawmh tukmi thil hna khi an lo tlau kho ti lo. Kan umti ti lo zongah le kan i co ti lo zongah, kan rak i dawt tukmi te hna khi an lo ti lo. An i rawk ti lo. Zeicatiah kan life (nunnak) ah a rak i tel ve mi le um ve cangmi an si caah asi.

Abik in "Dawtnak timi cu hmuh lei siloin pek lei asi" timi kan i fian paoh ahcun, cu dawtnak ruang ah cun fahnak zong in khawh asi; thihnak tiang tuar khawh asi. Cu fahnak le thihnak hna tuar zongah, dawtnak timi cu co lei le hmuh lei si lo in pek lei asi timi theih ahcun, dawtnak cu a donghnak ah sullam a ngei i a sunglawi tukmi thil a si zungzal ko.

Pathian nih a kan dawtnak zong "peklei dawtnak" asi. A kan dawt tuk caah kan mah khamhnak caah a fapa ngeihchun te kha a kan pek (John 3:16). Jesuh a kan dawtnak zong "peklei dawtnak" asi. Cucaah cu dawtnak ruangah "Calvary tlang ah a nunnak a peknak asi."

Cu Jesuh dawtnak cu nang le kei caah a man a kan la lo; free tein pekmi asi; a man pek hau lo in kan hmuh nain, cu dawtnak a kan petu Jesuh caah ahcun free a rak si lo. Dawtnak cu pek lei a rak si bantuk in Jesuh a kan dawtnak cu, "a thisen le a nunnak Calvary Tlang i a pekmi in alanghter." Dawtnak hi a rak free lo.

Jesuh dawtnak siseh, midang dawtnak siseh, petu caah cun a rak fawi lo. Free a rak si lo. Aman a rak fak tuk.

Cucaah dawtnak a cohlangmi paoh nih, a free lo ti thei bu tein kan cohlan awk asi ve ko hnga lo maw?

Lungralthat Timi Cu Zeidah Asi?

Mirang biafang ah biathuk ngaingai asimi cu "courage" timi biafang asi. Laiholh in lungralthat ti a si. Chim duhmi cu "lungthin in tuaktannak ngei bu tein in, chia le tha thleidannak ngei bu tein, khuaruah le tuaktan cikcek hnu ah, biakhiahnak tuah le cu biakhiah ning tein zeihmanh tihnak ngeilo tein ral tha tein nun le riantuan khi a chim duh.

Lungralthat cu, ralthat timi biafang he aa khat lo. Ralthat timi cu, lungthin in tuaknak aa tel khawh bantuk in tuaktannak ngei bak lo in le a theipar zeidah a lawh timi tuak hmasat lo le biakhiahnak ngei hmasat lo in tuah khawhmi thil asi. Hruh ralthat zong a um kho. Sullam ngeilo ralthat zong a um kho. Ruahphak lo pi ah tuaktan lo in, ralthat taktak le thih ngamh zong aum  kho. Ruah hmasat lo, tuaktan hmasat lo, chia le tha thleidannak um lo in ralthat khawh asi. Cu bantuk ralthatnak cu "lungralthatnak" nih a chim duhmi asi lo.

Lungralthat (courage) timi biafang hi, a that uk caah CBMC (Chin Baptist Mission Church) chuahmi makazine ah akong ka rak tial bal cang. Courage ngeih cu thawnnak asi. Thilti khawh thawnnak ngeihnak asi. Thil awngminnak asi. Lungralthatnak a ngeimi hna cu, chia le tha thleidan khawhnak an ngei. Tih awk kha an tih i ngamh awk kha an ngamh. Thil pakhat cu zeitluk in tih a nun zongah, thih le thih tiin, thiltha umnak hnga ding caah lungthin raltha tein an tuanmi khi, courage cu asi ko.

Hi lungralthatnak hi, rilicung tiilawng captain hna, pilot hna, doctor hna, ralbawi hna, vancung ah rocket in a kaimi scientist hna, biaknak le politician sangsang hna lungput ah hmuh khawh asi. Tahchhunhnak ah, Rev. Martin Luthar King cu USA ah vunhawng thleidannak doh tu asi. Upadi buar asi ti a thei ko nain a doh thiamthiam ko. Aung San Suu Kyi zong ralkap cozah tih an nunnak a thei ko nian, kan ram ah a um i a doh peng ko. Neil Amstrong le a hawi thlapa an kai lio ah, vawlei ah kan kir than lo men ko lai timi zong an theih ko bu in, thlapa vawlei lamh ah an i thawh ko. Cucaah hi fimthiam vialte hna nih lungralthatnak an ngeih ruangah vawlei ah tuanbia tialtu an si ve taktak. Cucaah, teitu le a awngmin mi si duh ahcun, kan nunchung ah lungralthatnak ngeih cu a biapi taktak.

Lungralthat timi ah hin, zumhnak aa tel chih. Courage cu ralthat pakhat asi i, thil a chia le tha tha tein tuak le ruah cikcek hnu ah, a phichuak a tha ko lai timi ruahchannak le zumhnak he, lungthin raltha tein khuaruah le riantuan asi. Thih zong ah thih, rawh zong ah rawk, zeihmanh sisehlaw tuah ah a tha timi lungchung khuaruahnak he nun le riantuan khi courage nih a chim duh.

Mifim mi hna nih, "lungralthat" (courage) timi hi zeiset dah asi tiah an chimmi bia hi a tam tuk. A thuh tuk caah an mah le an fian ning cio in an tial. Mifim pakhat nih cun, "Courage timi cu mi nih sawiselnak, thangchiatnak, nihsawh thlanglamhnak le zeirellonak te hna khi pakhat hmanh al lo tein dai tein um le in khawh khi asi ko" tiah a ti. Jesuh Krih nunzia cucu kan hmuhmi asi. Zeitluk in an cawhdeh le an nihsawh le sawisel zongah a in khawh ko. Hruaitu nih cun mi sawiselnak le thangchiatnak te hna khi, intuar khawh a hau. Cu in khawhnak te hna, tuar khawhnak te hna cu, "lungralthat" timi an si ko. Lungthin raltha mi hna nih cun, an tihnak le ngaihlahnak hi midang an chim bal hna lo; an lungralthatnak tu khi midang an hrawmh tawn hna. Cucaah lungralthatnak ngeimi hna nih cun, lunglawmhnak le thanuamnak bia lawngte an hmurka in a chuak i, tihphannak ngeimi hna nih cun an thinphannak le tihnak tu kha midang an hrawmh tawn hna.

Cu tikah an chuahpimi theipar cu thil tha lawngte an si. Thanchonak le thanuamnak lawngte an si. Mi lungthin damnak le lungthin thawnnak a si. Ruahchannak, zumhnak le thil a thalei in hmuh thiamnak lawngte a chuahter. Lungralthatnak ngeimi hna cu, tihnak an ngeih lo lawng siloin tihnak teitu an si hna. Mah ca lawng ah an ruat lo; midang caah siaherhnak, hnakkar tenhnak, zawnruahnak le midang tangah i dor khawhnak lungthin zong an ngei. Cucaah lungralthatnak ngeimi hna caahcun, hmailei ah a lamkip in thannak a chuahter.

Lungralthatnak ngeih hi minung thanchonak caah le saduhthah tlamtlinnak caah minung nih ngeih kan herh cemmi lungput asi. Hi bia hi ralchiat lio, lungretheih lio, raldoh lai le thil thar tuah lai ngeih a herhmi lungput pakhat asi. Courage ngeih lo ahcun zei thil hmanh tlamtlinh ahar. Courage ngeih ahcun tuah duhmi thawk hlan in, 50% cu kan tlamtling cang ti tluk asi. Lungralchiatnak (discourage) ngeih ahcun, minung hi 50% cu kan sung cia cang. Ral tuk hlan in le thil tuah taktak hlan in, zatceu kan sung cia cang. Teinak hmuh ding a fawi lo.

Vawlei tuanbia zoh tik ah, lungralthatnak an ngeih ruangah minung nih tuah khawh lo dingmi an rak tuah khawh. Tahchunhnak tlawmte in ka van tial hmanh lai.

1. Lungthin ralthatnak (courage) a rak ngeih caah Abraham cu a nu le pa inn chuahtak in a hngalhlomi ram Canaan ram ah a pem kho.

2. Moses cu lungthin ralthatnak a ngeih caah minung pa lawngte 700,000 renglo kha Egypt ram in a chuahpi ngam hna. Cu lungthin ralthatnak ruangah thetse ramcar ah kum 40 a vaihpi khawh hna.

3. Ralbawi note Joshua cu Moses nih a thih lai ah bia voi tampi a cahmi cu, "thawng ngai le lungthin raltha ngai in um ko" ti hi asi peng. Joshua lungralthatnak ruangah Israel mi hna nih an mah nakin a let in a cakmi ralkap bu lianlian cu an tei tawn hna.

4. Lungralthat ruangah asi kho lo ding in rak ruahmi sal zuatnak zong cu Abraham Lincoln nih a hrawh kho ko.

5. Lungralthat ruangah US scientist pawl nih thlapa vawlei an lamh khawh

6. Lungralthat ruangah vawleicung tlang sangbik Everest zong cu minung nih an ketang ah an chiah khawh.

7. Emperor Alexander the Great cu mino te asi nain, vawleicung khuh dih a rak i tim i, India tiang in ram a rak kauh tu le Greek nunphung le holh nih vawlei pumpi ngacha a rak khuhnenhter.

8. Lungralthat ruangah Marco Polo nih a ke in, meng 15,000 (kirleile kal lei) khual a rak tlawng.

Hi pin ah tahchunhnak lak ding tampi a um rih. Minung nih tuah khawh lo ding thil tampi kha, hi mi vialte nih an tuah khawhnak le an saduhthah an tlam tlinhnak a ruang cu, "lungralthatnak" an ngeih caah asi.

Lungralchiatnak cu minung caah zumhlonak chuahtertu asi. Zumhnak ngeih lo hnu ahcun thil tlamtlinter le puitlinh a har cang. Lungralchiatnak cuj, ruahchannak tlautertu, lungthin dertertu, thachiatttertu, thazaang dertertu, tha uaitertu, thazaang zawrtertu le a donghnak ah sunghbaunak chuahtertu a si.

Tahchunhnak lak ding tampi lakah, Israel mi hna Egypt ram in an chuahnak tuanbia hi zohchunh tlak taktak a si. Cawhnuk le khuaihliti in a luangmi Canaan ram co awk caah, Egypt ram in an rak chuak. Sal sinak in luatnak ah kal ding an si. Ram ngeilomi dirhmun in ram ngeimi miphun si ding le mah innlo te ah um i, mah cinthlakmi thilri te eidin ding le mah satil te he nuam te nun ding kha Pathian nih a kamh hna.

Egypt ram in nuam tein an rak chuak. Pathian nih thil khuaruahhar tam tuk kum 40 chung a tuah piak hna. Pathian thawnnak le thilti khawhnak an hmuh lengmang. Meng tampi le kum tampi Canaan ram co ding in an kal hnawh. An phak lai teah, an lung a dong. An phun an zai. An chuahtak cangmi Egypt ram tu kha an ngai peng. Cu an lungdernak nih cun, hmai ah a kalter kho ti hna lo. An cak kho ti lo. An lung a dong cikcek i, Canaan ram co kho ti lo in, mi tam deuh cu an nunnak a rak liam. Cucaah lungralchiatnak nih hin, minung pakhat, chungkhar pakhat in i thawk in, tlang le peng in miphun le ram kha a hrawh khawh bak.

Biafunnak
Thancho na duh maw? Catang sang phak na duh maw? Politics ah a tlamtlingmi si na duh maw? Sipuazi ah a thangchomi si na duh maw? Pawcawm kawlhawlnak ah a tlamtlingmi si na duh maw? Nifatin nunnak ah khua-awng a pemmi le lungthin nuam tein caan a hmangmi si na duh maw? Cucu vialte si na duh ahcun, na herh bikmi thil cu, "lungralthatnak" asi ko. Hihi na ngeih hnu ahcun na si duhmi si khawhnak ding lam na ngei cang. Lungralthatnak na ngeih ahcun, na tinhmi kip ah teinak na hmu lai i, na lam a tluang lai!!!

Bawmh Herhmi Hna Hrial?

USA ah theihlo hngalh lo bawmh hi tih a nung ngai. Risk ngaimi rian pakhat asi. Mithah lainawn zong phan a um. A kan zampi lai; Taza a kan cuai sual lai i, dawtnak kha fahnak ah aa chuah sual lai ti zong phan aum ngai.

Asinain a caan caan ahcun bawmh awk a herh taktakmi le bawmh awk tlak taktakmi hi, kan hmai ah an chuak theu tawn. Risk lak ngai hmanh siseh law, bawmh a herh caan a um theu tawn.

Dayton kan um lio, 2001 ah asi. Guam lei in kan khuami (2) kan sinah an rak phan.  Food Stamp zung le company ah rian sawk ah ka vaihvahpi tawn hna.

Voikhat cu, Xenia timi khua ah kan kal. Khuasik tlak lai asi i thinghnah an til viar cang. Thli a kik ngai cang le chawhvah zong a har ngai. Chun 11 am hrawng ah, Xenia in Dayton leiah kan rak tlun pah ah, Highway 35 kan van zul.

Dayton downtown in meng 8 hrawng a duhnak kan kal lio ah, lamkam ah a dirmi, Laitlang thilpuak bantuk in a keng ah thil aa puakmi pa ka hei hmuh. Highway 35 kam ahcun motor a kham hna i, a kut a zo lengmang ko. Motor cu a tor ko nain, pakhat hmanh nih an dir piak lo. Lam a chuk pah caah dir awk zong aa laklawh ngai. Dir piak ding in ka ruat nain ka laklawh i, ka dir kho lo. Peng 100 tluk ka lonh hnu ah, ka motor cu emergency ka piah i ka dirter.

Mipa cu ner ngai in thil a van i puak i, a ke in a rak tli. Kan sin a phak tik ahcun, mi lunglawm deuh asi ka hmuh.

"Sir, khawidah na kal? Khawika dah chiah na duh?" tiah ka hal.

"Springfield (meng 25 hlatnak) ah, ngaknu ka ngei i ngaknu ka va leng. Motor a ngei lo; ka ngei ve lo i, ka ke in ka rak tlung. Ka ba tuk cang i, motor ka kham lengmang i an dir bal lo le atu na ka char tiang ka dirnak asi" tiah a ti. "Downtown kamte ah kan um i, kan inn ah na ka chiah khawh ahcun ka lawm ko hnga?" tiah ati.

A inn ahcun ah ka va chiah. Nungak lei ah tharul a ngei ngai. Motor cungah ah capo zong ka saihpi pah. Mi chupchap deuh cu asi i, motor in ka phurh tikah aa lawm ngai.

Kan chiah hnu, minute 20 hrawng a rauh ah, motor accident a um i, meihmittu motor nih naih tuk in a kan kal hnawh, muko an tummi a thang tuk i, ka lau i, lamkam ah ka chawi. Midang lam ka va chuh hna pinah midang motor ka va suk deng. Ka suk dengmi motor he, keimah motor he, lamleng ah kan chuak hrulhhralh. Kan i sukden lonak hi, kutdong khang lawng a duh. Rak i su u sih law zeiodek kan rak lawh hnga?

Ka motor aa citmi hna cu an lau tuk ah, an thinhri a cat deng. Kei zong ka lau tuk ah zeitiawk ka thei ve lo. Ka sukdengmi hna motor cu ngaihthiam ka va hal hna.

Ka passenger nih a chimmi cu, "U Vung, mah kha sifak pa kha na bawmh caah, Pathian nih an ven le nan i su lo le asi. Mah kha pa na bawmh ruangah Pathian nih an kamh bak" tiah a ka ti.

Asi zong ava si men ko lai. Asi zong a va si men ko lai. Asinain, thluachuah hmuh ruah ah mi bawmh ding si lo in, kha tluk khuasik ah thilrit pi he, lamkam ah a dir pengmi bawmh a herhmi, minung hawi bawmh cu, a herhmi thil a si. Bawmh a herhmi hna bawmh cu, minung nih kan tuah dingmi tuanvo pakhat asi. Abik in "misingpi, kan zeizo asilomi, bawmh a herhmi hna bawmh cu, Krihfa zumtu rian sunglawi pakhat asi."

Kan hmai ah bawmh a herh taktakmi hna hrial hi, Jesuh cawnpiaknak asi lo. Judah mi nih cun Samaria mi hna an hrial hna. Thinghmuimi hna le thichuakmi  hna cu an tih ngaingai hna. Jesuh nih cun a hrial bal hna lo. Jesuh nih cun, Bawmh a herhmi hna tanpi tu hi a kan fialmi asi.

Jesuh hi, nihin ni ah Galilee rilikam i aa chawh bantuk in kan sin ah a ra ti lai lo. Kan sin i  a ratnak cu, tanpi haumi hna le bawmhchanh a herhmi hna sin tu in a ra tawn. Cucaah mi pakhat na hmuh tikah, na thinlung ah bawmh duhnak thinlung a chuah tuk ahcun, va bawm ko. Bawmh herhmi zei tik hmanh ah va hrial hna hlah." Bawmh an herhmi hi, thil fate zong asi men ko lai., A fawite zong asi men ko lai. Ruahnak tlawmte hei chuahpiak zong asi  men ko lai. Asinain na bawmhmi hna caahcun thil nganpi asi kho.

Cucaah bawmh herhmi cu va hrial hna hlah. Cucu na caah lunglawmhnak asi lai i, na ngaichih lai lo!!!








"

Miracle Baby: Suimilam 14 Chung Motor Accident Ah Anungmi

Minung caah khuaruahhar thil cu, "Zei ruang ah dah kan thih ti silo in, zei ruang dah kan nun?" timi tu hi asi. Zeicatiah minung kan nunnak a ruang hi theih khawh asi lo. Kan thihnak cu a ruang tampi theih khawh asinain zei ruang ah dah kan nun timi hi, a ruang theih khawh asi lo. Cucu "miracle" (thil khuaruahhar) pakhat cu asi ko.

Nizan ah ngakchia nu te anu he motor accident an tong. Zeitindah motor accident an tonning asi timi cu aho hmanh nih an hmuh fian hna lo caah le anu nih midang zong thawng a thanh manh hna lo caah an thei kho lo. 

                   Accident an tonnak Spanish Fork River 

Motor accident an tonnak hmun cu, tiva tikhal tluk in a kikmi tivate ah asi. An motor cu tiva ah a tla. Tiva a tlak hnu suimilam 14 a rauh hnu lawngah accident an ton hi an hmuh hna i, an va zoh tik hna ah a nu cu a rak thi cang. A fate cu a rak nung. An tuanbia le sining an zoh tikah, accident an tonnak hi, suimilam 14 a rau cang ti asi. 

Motor driver cu Lynn Jennifer Groesbeck (K.25) asi. A fanute a dammi cu Lily (T. 18) asi. An tonnak hmun cu Utah i Spanish Fork River ti asi. Motor accident an tonnak hmun hi, a kih tuk nak ram asi. Hi tiva hi hmun tam deuh cu pe 10 tluk an thuk i, motor a va tlaknak hi cu a tiva lai nawn asi nain a puanh deuhnak te ah a va tla. Motor lam ah motor in a kalmi tampi an um ko nain, lam in a langh lo caah hmuh khawh asi lo. 

Khuasik tuk lio asi caah hi caan ah hin sio an thla tuk lo nain, Pathian fim chimh bang, mipa pakhat cu sio thlak ah nai Rinni (Saturday) ah a va kal. Cu pa nih cun motor tiva laicer i tivacungah motor ke a lettalam in alangmi a hei hmuh i, a rannak in 911 a auh. Motor hi acunglei in a tlak caah anu cu a rak thi cang. Naute zong cu ti lo le rawl lo in suimilam 14 a rak um cang; khua a sih tuk caah a rak cawl kho ti lo. A ai zong a ai kho ti lo. Lungfim lo in a rak i hreng ve ko. Anu nih a seat i a chiah ning tein a rak i bunh ko. Motor cu a lettalam in a um caah naute zong cu a lettalam in arak i thlai ve ko ti asi.

Amah khamh awk ah a va kalmi police officer Jared Warner nih naute ambulance cung kan phak pi ah hin, tlawmte lawng a nunnak a tang cang tiah a ti. A kih tuk caah amah khamh awk ah tiva ah a kalmi hna minung pasarih zong Hypothermia (taksa kihtuk damlonak) in an thlawp hna ti asi. Police Officer Bryan DeWitt nih, "Zei kan tuah ti awk hmanh ka thei lo nain naute khamhnak ding caah kan tuah ko" tiah a ti. Anu cu a thi ko cang ti kha fiang tein kan theih. Asinain naute a nun rih mi cu, kan i lunghmuih tuk tiah a ti.

Accident an ton hi Ningani zan 10:30 hrawng ah asi lai. Hi hlei pawng ummi pa nih thil pakhatkhat fak ngai in suk thawng ka theih i, ka chek len i ka ngiat len nain zeihmanh phun dang ngai in thil ka hmuh lo caah innchung ah ka lut than ati. Motor hi hlei tlang ah i su sehlaw a dawh. Cun driver leikap motor ke hi, hlei an khamnak mirangvawlei hnuaimi hleitlang cungah akai i, cuticun an va tlakmi si dawh asi tiah police nih an ti. 

Sio thlatu pa hi a thaizing Rinni chun 12:30 PM ah sio thlak ah a ratmi asi. Cucaah motor chung ah naute a nun hi a tlawmlei ah suimilam 14 tluk a si an ti. A kik tuk i, naute hi tii in rak ciar sehlaw a nung hnga lo ti asi. 

Zeitindah naute a nun? timi hi mifim pawl nih hi tin an tuak. (1) Anu nih car seat ah tha tein a rak temmi hi a biapi bik asi. Silei i hi bantuk thawngpang latu senior correspondence Elizabeth Cohen nih, "Naute hi a nu nih car seat ah ning cang tein a rak hrenta. Motor hi fek tein car seat ah a um caah, motor a lettalam in rak ril ko hmanh sehlaw, naute kha a seat ah tha tein aa thlai peng ko. Tikik nih a phan deuh vak lo. 

Doctors nih, khua a sih tukmi hi tihnung taktak cu asi ko nain, naute hi tii nih a tongh lo caah a ro i cu caah tlawmte a zia deuh ngai. Rak ciar sehlaw hinak in a zual chinchin hnga tiah an ti. Kih ciocio zong ah, a cinnak in a ro ah hin nunnak lam a um deuh ti asi. Cun naute hi a titsa a tha i a thau ngai. Naute hi bawhte no taktak rak si sehlaw tuanbia dang asi men ko hnga tiah Cohen nih a ti. Minung taksa hi a rak cak tuk. Eiding lo bak in suimilam 14 chung a rak nung kho ko ti asi. 

             Lily le anu an dam lio caan tawite ah an rak i nuamh lio

Cun khuaruahhar bik asimi cu, mi khamhtu hna nih upa aw an theihmi asi. Police Officer pawl tiva i accident tongmi khamh ding le char ding in an va zuan lio ah, upa aw an theih. Kan bawm u timi aw an theih. 

Anu cu a thi fawn cang. Asinain upa aw nih bawmh halnak in au thawng kan theih. "Kan mah 4 nih motor chung in a rami aw phun dang kan theih" tiah Warner nih CNN a chimh hna. "Ka theihnak ahcun ngakchia aw asi bak lo" tiah ati. Cucaah mikhamhtu pawl kha an tha a tho tuk i a rannak in motor kha an van tunnak thannak asi tiah a ti. 

"Anu cu a thi ko. Naute zong cu a cawl kho ti lo. Amit te lawng a au cang i, naute cu a nung ko ti kha kan theih tiah" Warner nih ati. "Asinain cucu zeidah asi ti cu kan fianter khawh ding asi lo" tiah a peh rih.

Officer DeWitt nih CNN he aa tlaimi channel KSL sinah a chimmi cu, "Ka theihmi cu mi pakhatkhat nih  "Bawmh ka herh" ti in a aumi aw khi a si ko" tiah ati. "Cucu thil khuaruahhar asi; ka theih bak ko" tiah a ti. Officer pathumnak Tyler Beddoes zong nih, "Mi pakhat nih, 'Ka bawm u' tiah khi motor khin a kan chonh ko" tiah a ti ve.

Police nih motor accident nak tuanbia an zoh tikah, "zu le ritnak sii he aa pehtlaimi a um lo; tlikzam zong asi lo" tiah an ti. Motor chung i seh thilri pakhatkhat rawkral ruang ah accident asi kho tiah an ti. Motor rawkmi cu a dawktu nih an dawh cang i, a ruang hlat ding in an timh lio asi.

Naute cu sizung ah an chiah. A dam i hla zong asa kho cang. Nu a thimi chungkhar nih Lily thlawpnak caah a dihmi phaisa hmuhnak ding caah, online in "gofundme me page for donations" timi ah ahlu an khan. $8,000 an i tinhmi asi i atu hi $35,000 an hmuh cang ti asi.

Biafunnak

Zei ca dah naute a nun timi cu mifim mi hna nih cun a phunphun in an chim ko lai. A ruang tampi aum ko lai. Asinain hi tluk kih lio caan i, accident ton a si. Tikik cungah motor chung i a lettalam thai asi; rawl lo le tii lo in suimilam 14 chung chun he zan he um a si. Puan zong aih lo; tong thlai i i thlai ko i nun cu, minung ruahnak nih a phan lo. Minung fa nun awk a tha lo. Cucaah kei nih a lu ka phihmi cu, "Ziah hi ngakchia te a nunmi cu fianter khawhlomi thil khuaruahhar asi" (miracle) asi tiah ka ti. Hitluk in ngasio a har lio caah ah chun ngelcel ah cuka zawn ngelcel i sio thlak ah va kal zong cu miracle asi ka ti. Aw an theihmi zong cu "Fianter khawhlomi miracle aw thiamthiam asi." Pathian cu Jehovah Jireh asi caah cu Jehovah Jireh asinak cu hi nute cung ah aa langh ko ti hi kei ka zumhnak cu a si ko!!!

  Zohchunmi ca:

1. CNN's Melanie Whitley, Vivien Kuo, Elizabeth Cohen, Joe Sutton Jackie Castillo and Mariano Castillo contributed to this report.

2. NBCNews, March 10, 2015

Minung Thawknak: Zeitik Ah Dah An Rak I Sem?

Hi atanglei ca hi, bible tuanbia zoh in tialmi siloin Scientist pawl nih an hmuhmi minung ruhlung (fossil) kong an tialmi tuanbia zohchih in tialmi asi. Bible ning in cun, Adam le Eve an rak ser lio hna hi, kum 7000 cung a kai lo i, atu i ruhlung an hmuhmi pawl cu, kum 2,000,000 leng an si tikah, Pathian zummi caahcun zuamcawhtu ngaingai thil an si hna...

Minung fimnak a thang i, hlanlio thil theih le hngalh khawh hi an i zuam chin lengmang. Abik in kan mah minung kong hi tambik hngalh an i zuammi asi. Minung semnak kong an theihmi le ruahmi hi, thilthar an hmuhmi nih a thlenter lengmang i, nihin ni tiang "minung thawknak" (the origin of man) hi an kawl lengmang.

Scientist pawl nih an ruahmi biahalnak nganbik cu, "Minung hi zeitik ah dah hi vawlei ah an rak um hmasat? Kum zeitik lio ah dah saram in minung ah an rak i thlen? Khawika ram ah dah minung hi khua an rak sak hmasat?" timi hi asi. Scientist tambik nih minung khua an sak hmasatnak cu, Africa nichuahchaklei Ethiopia hrawnghrang hi an zumh cemmi asi.

Asinain zeitik caan ah dah minung hi saram in minung ah an rak i thlen timi kong ahcun ruahning aa khat lo i, aphi ngaingai chuah khawhmi a um lo.

Bible tuanbia ruat lo in, scientist pawl nih cun, hi vawlei hi Big Bang in aa thawk; cun vancung thilri hna le vawleicung thilri hna hi, kum billion tampi hnu ah duhsah tein an rak i ser; thingram hna an um hmasat; cun saram zawng hna a hnu ah an chuak; cun a hnu bik ah zawng phunphai lakah a fim bik pawl cu, hriamnam hman an rak thiam; thingram aa thlen caah thluak an van hmang; thluak an hman tikah an thluak kha duhsah tein a kau deuh ziahmah i, saram sinak kha duh sah tein a lo i, atu chan minung chuahnak ding caah kum million tampi a rau tiah an ruah.


              Awah Valley hrawnghrang (https://www.google.com/url)

Aliamcia kum hnih lio ah, Ethiopia ram ah minung kharuh a hlun taktakmi an hmuh. Cucaah cucu hlanlio minung hringsortu pipu hna ruh asi i, tuan deuh ah minung ruh an rak hmuhmi vialte hna nakin an hlun deuh caah, minung hi kan ruahnak leng in tuan deuh ah, vawlei ah an rak um ko cang tiah an ti.

Tuan deuh ah an rak hmuhmi ruhro pakhat cu amin ah Lucy tiah an sak i, cucu zawng he aa lo ngaimi-atu chan minung kan i thawhkehnak pipu ruhro asi an ti. Cu Lucy nih cun, atu chan minung kan minung cikor an rak i thawknak muisam khi, zeibantuk dah an si hnga timi khi, maw vutvat khin a langhter khawh.

Atu chan minung kan rak i semnak an theih khawhmi kum hi 2.3-2.4 million lio ah asi an ti. Naite Ethiopia ram an hmuhmi cu, kum 2.8 million lio ah a rak nungmi atu chan minung kan pipu cikor ruh asi. Cu nih cun minung kan rak i thawhkehnak takak hi, kum 400,000 a tuah deuh tiah, kum tam tuk hnulei a liamcia caan ah a hei siter. Hi khabe ruhlung an hmuhmi minung hi, "Homo" tiah an ti hna.

Hi naite an hmuhmi khabe ruh an hmuhnak hi, pipu hna ruahkhua tampi umnak, Ethiopia ram nichuahchaklei ah a si. Lucy ruh an hmuhnak he aa hlat lo. Ahmutu hi Arizona State University scientist pawl an si i, a liamcia kum hnih lio ah an rak hmuhmi asi. An mah hi Ethiopia ah minung an i thawkka pipu hna ruhkhua a kawl pengmi an si. Hi chan Homo pawl kong hi, an tuanbia fiangte in theih khawh an si rih lo.

Lucy hi 1974 ah, Ethiopia ram Afar Trangle, Awash Valley nelrawn ummi khuate, Hadar khua ah rak hmuh. Hi Lucy hi a liamcia kum 3.2 million lio ah, hi vawlei ah a rak tlawnglengmi minung hmasa-nu (hominin) asi tiah an ti. Lucy hi pe 3.7 ft a sang i, pawng 64 a rit. A ruhkhua tling ngai in an hmuh. Cleveland, Ohio ah a ruhlung vialte an fonhtonh i, an ser dih hnu ah, cozah hnatlaknak bantuk in Ethiopia ah an pek than hna.

Lucy he cikor aa khat deuh lo mi, "tuan deuh hominid cirkor" zong an hmuh hna. 1992 ah Lucy nak in ruhlung a tling deuh ngaingaimi  "Ardi" timi minung cikor ruhlung an hmuh. Cucu kum 4.4 million lio ah hi vawlei a rak tlawngleng cangmi minung cikor pakhat asi an ti. Cu kong cu 2009 lawngah ca in an chuah ti asi. Hi pawl hi cu Lucy he an sining aa dang ti asi.

William Kimbel nih LD 350-1 a piahmi khaberuh. Hi khaberuh hi 2.8 million asi cang. Hi khaberuh nih hin, minung kan i thawknak tiah an timi hna Homo hlan, kum 400,000 lio ah a nungmi an rak si cang tiah a fianter (AP Photo: William Kimbel) 

Hi chan ah hin, minung ah aa cangmi ramsa phun hi tam ngai an rak um ko nain, atu anungmi "kan mah minung ci" (Homo sapiens) lanwglawng hi, ci a thlah thai i anung lanmi an sii.

Cu khaberuh (jaw) a kuaimi ahcun haa (5) aa tel. Cu khaberuh cu Chalachew Seyoum timi Arizona State in degree hmumi, Ethiopian pa nih ruhro pawl a kawl nak ah, vawleitang in a rak chuakmi ha a hmuh hna i, cucun aa thawknak asi. 

Cu an hmuhnak kong cu, nai February 4, 2015 ah "Journal Science" magazine ah an tiai ti asi. Hi kong a tialtu hi, Arizona State i catialtu William Kimbel asi i, amah nih, "Hi ruh hi an kong tlawmte theihcia mi hna Homo in maw an rat asiloah cikor phundang dah an si hnga?" timi a fiang rih lo. Cucaah "Hi ruh an hmuhnak hmunhma ah, pipu ruahkhua kawl i, thil sining hlathlai deuh ding in timhlamh a si tiah" University of Nevada, Las Vegas in Brian Villmoare nih ati ve. Hmailei ah tam deuh pi zong an hmuh te men lai tiah ruachhannak a um.

 2.8 million a si cangmi khabe ruhlung a hmutu nih aa put lio

Hi research tuahnak ah aa tellomi hna nih an zoh tikah, hi khaberuh hi "Homo" timi cikor chungah aa telmi a si lai tiah an ruah. 

Hi ruh an hmuhmi ah hin, "Lu-ruh, hngawng-ruh, kut-ke ruh pawl aa tel lo caah, hi minung hi lam an kal tikah, Australopithecus afarensis timi Luci cikor pawl he an kalning aa dang hnga maw ti kan thei kho lo" tiah New York khua, Lehman College in Eric Delson nih a ti. 

    Lucy ruhlung an sermi a sir lei in

"Zeidang tel bak lo in, hi haa ruhlung kan hmuhmi hi, a liamcia kum million i a rak umcangmi Homo cikor asi khomi haruh a voikhatnak cem kan hmuh asi" tiah a ti rih. "Hi haa nih hin, a chambaumi tuanbia zeimawzat cu a van tlamtlinter nain a tling taktakmi ruhkhua (skeleton) taktak kan hmu kho rih lo. Cucu azungzal tein piahtana asi. Tam deuh hmuh chap rih kan hau" tiah a ti. 

Nature journal makazin zong ah, March 4 ah an chuah ve than i, Homo habillis timi, vawleicung ah hngalh khawhmi minung Homo cikor minung pawl i, an hmai a tanglei ruh zoh tik ah, hi minung pawl an nunning hi khuaruahhar in a rak niam ko ti asi. Cucu a liamcia kum 50 lio ah Ethiopia ram i an hmuhmi, kharuh ruhlung an pehtonh i an serchawmmi zoh in an chimmi asi. 

Hi Ethiopia i an hmuhmi ruhlung pawl hi, thilhlun lei scientist pawl nih heh tiah an zoh lio asi. Adang zong hmuh chap ding in vawlei an hlai cuahmah lio asi. Hi hna pawl ruahnak ahcun, hi ruhlung pawl hi, kum million tampi lio ah aa sermi a si an ti.

Awash Valley hlanlio minung ruhlung an hmuhnak bik hmun asi (wwnorton.com)

Biafunnak
Mifim mi hna nih, zeitik ah dah minung hi minung ah kan rak si ser hnga timi theih khawhnak ding caah, tangka million tam tuk an dih cang. Minung thazaang le fimthiamnak tam tuk lehpek an hman. Asinain a phi taktak an hmu kho rih lo. Aphi hmuh awk caah, lamhlat pipi an kal; nelrawn vawlei kip le si dawh asi timi hmun paoh cu an thlai lengmang. Thil fate pakhat an hmuh i, aphi an kawl. A dang pakhat an hmuh i, a phi kan hmuh cang rua lai an ti lio ah, piatana dang tu a rak chuak than hawi. Minung sernak hram thawknak cu an kawl lengmang. An kawl lengmang rih ko lai. Ahmuh bel an va hmu te hnga dek maw? 

-------------------------------------------------------------------------------------------

Zohchunhmi Ca
1.http://news.discovery.com/human/evolution/remains-of-first-known-human-found-in-ethiopia
2. Fossil timi hi ruh pakhat kum million tam tuk a um hnu ah, a rawp kho ti lo i, lung ah aa cangmi asi caah, "ruhlung" tiah ka leh. Kawlram Monywa-Kalewa karlak ah, thingkung thinglung (fossil) aa cangtmi tam tuk aum i, cucu thingnge bantuk bak hna an si ve. Saruh lung aa cangmi cu "ruhlung" tiah ka leh i thingkung lung ah aa cangmi cu "thinglung" tiah ka leh.