Tuesday, January 9, 2018

Thau Mountain

                                                                        Thau Mountain 


Thau Mountain seen from the east
Location
Thau Tlang (Thau Mountain or Mountain of Thau) is one of the most famous and beautiful peaks in Northern Chin State. It is in the territory of Ruakhua village, which was founded in 1860. Ruakhua is a village where the Chin hero Pu Hrang Hnin was born who fought the British armies who invaded the Chin Hills.
Thau Tlang or Thau Mountain is a legendary mountain. The top of the peak is sharp like a cone. The north side of the peak is very rocky and steep. The mountain is beautiful and charming. It is situated in the western part of Thantlang Township, Chin State, Myanmar, near the Indian border. It is about two miles south of Ruakhua and about five miles north of Thau Village.
The peak is pretty high. Some cities such as Lunglei, Hnahthial and many other villages in Mizoram State, India can be seen from the peak. Many villages in Thantlang Township can be seen too. The top is a very quiet and joyful place. It is a paradise for the lovers.
The peak is in the territory of Ruakhua even though the name is called Thau Tlang (Mountain of Thau). It is connected with the famous forest, the so-called Thautu in the south which is a virgin forest. The forest is very thick. Even the summer sunlight cannot penetrate the ground in summer time because of thick branches and leaves. It is like a tropical forest.


Ruakhua Village (Founded in 1860)
Ruakhua seen from the northern side 

Historical Background
               The name "Thau Tlang" derived first from the name of the nearby village, "Thau," which was founded around before 1787 A.D by Pu Duh Kar. Thau was the largest and oldest village in the surrounding areas in that time. There was no Ruakhua, Ruabuk and Bungtlang yet when Thau Village was first established. Thau was the only village beyond Hriang Khan village in that time. 
The territory of Thau covered large areas in that time. It borderline reached to Tio River and Tipi River in the west; Ruavung and then to Thau Tlang (Mountain of Thau) in the north and then to Thautu and Faiceu Tlang and then to Khuaiva and then to the top of Ciriang Tlang. Thau Tlang was in the territory of Thau in that time. Therefore the name, Thau Tlang, derived from Thau Village. Thau Tlang literally means "Thau Mountain."

Thau village (The mountain range in the photo is Mizoram, India)
Thau Tlang was a sacred mountain for the heathen Thau villagers until the times of American missionary who came to the Chin Hills in 1899.  The local people used to say that khuachia (evil spirit/nat) in Thau Tlang are very powerful. Khuachia from Thau Tlang used to marry another boys or girls who dwell in Phawngpui Tlang, Mizoram, India or Ciriant Tlang. Thau villagers worshiped and gave sacrifices to the natural spirits of the Thau Mountain each year before Christianity. It was one of the most sacred and powerful mountains in the local areas. Thau people used to pray to the spirits in that mountain when they encountered calamities in the village. They beat traditional drums and prayed that "Please protect us from destruction of fire or storm etc."  Thau Tlang is highly revered by the villagers of the surrounding villages until today. Many composers composed its name in the folksongs or love songs.
               The British called Thau as "Tao" in the book of the Chin Hills. The second missionary to the Chin Hills, Dr. E.H. East, called Thau Tlang, "Tao Mountain" bases on the pronunciation of the surrounding villages. Dr. East arrived in Rukhua on February 11, 1910. He described about Thau Tlang as follows:

The peculiar thing about this mountain (Tao mountain) is that it has a cap soft sandstone more than 1000 feet thick and all is horizontal. The view is superb and from here one can see Lushai (Mizoram State today) and Haka mountains at the same time. [1]

Dr. East left Ruakhua on Friday. He described his experience about riding his pony near Thau
Tlang on his journey to Thau village. He mentioned Thau Tlang as "Yao Mountain" (It is probably his misspelling). He also mentioned the connection of "Thau Tlang" and "Thau" as follows:

Thau Village has 110 houses and about 600 inhabitants. It is a beautiful country and the woods on the south side of Thau mountains are full of Imperial Pigeons. They are very large and good to eat.[2]

"Thau mountains" here means Thau Tlang today. The phrase "the woods on the south side of Thau mountains" means "Thautu" where many birds inhabited in the past (The jungle of Thautu and Thau Tlang is connected).  
               The historical facts show that Thau Tlang was named in reference to Thau Village since Thau Tlang was formally in Thau's territory long before the British era. Thau Tlang is officially known as "Thau Tlang" by all the local villages in Thantlang township. It has no other official name until today. Some people also called it "Vaanga Tlang." It is a new name and is coined recently by someone. Many people do not know that new name and is not officially recognized. Thau Tlang is an official name until today.

              Dr. East wrote that "the view is superb" when he viewed the west, the north and the west from the top of Thau Mountain. He probably stood in the western side of Thau Tlang. One can clearly sees the mountains in Mizoram, villages in Zahnaktlang, Vanzangtlang and Khuahhringtlang and some parts of Vankham Tlang, Zinghmuh Tlang, Hakha and Rungtlang from the top of Thau Mountain.

Zahnaktlang seen from Thau Mountain. The tall mountain in the photo is Dawn Tlang
 Flora and Fauna
               Thau Tlang is covered by deciduous forest. Villagers of Ruakhua declared it as a wildlife sanctuary.  Both rhododendron arboretum (red) and rhododendron moulmeinense (white) grow around the peak of the mountain. Bamboos' family plants such as pharh, ruangal and tekte also are very plentiful. Wild banana are around the area. Popular trees for building construction such as mual, hnahsau, mum, hriang, chengcher are also in the area. Many different kinds of vine climbed on the trees that beatify the forest more. The popular wild fruits such as thurthling, kethei, sarzuk and thanthei also grown in Thau Tlang areas.
               Many kinds reptile like snake and rat, insect and many kinds of butterfly can be found. Hundreds of unnamed plants and species are in this area. More researches need to be done how many kinds of plants and species are in Thau Tlang areas. There are many indigenous medical plants such as thingkawp, tawlrel, thingsi and thingthupi etc. Some people believe that there could be many indigenous medical plants more to be found in this forest. Lungthi (lit., stone-blood) are also found in the high rocks near the peak. Some fanatic religious believers used to say there is a plant in Thau Tlang that can make a person to live longer.


Old Thau village
              There are many wild animals are in this mountain. Sakhi, sathar, saza, bear and wild boar are around Thau Tlang areas. Carnivorous animal such as tigers and leopards are also in the jungle of Thau Tlang and Thautu. Many popular birds such as vapual (horn bill), vanvuk, vanga, varit, artau, vavu, vaking, valah, vangal, chimbu, two kinds of hoopoe, three kinds of falcon and many other birds also inhabit in the area. Lungpangkhuai (rocky-bee) are also found. Villagers of Ruakhua forbid killing wildlife in Thau Tlang area.
Medical missionary, Dr. East mentioned how the birds are abundant in this area in his time that "the woods on the south of Thau mountains (Thau Tlang) are full of Imperial Pigeons."[3] It is not clear what he meant by saying "Imperial Pigeons." It could be "vaking or valah or thuro or vangal" or something else. There are over 100 kinds of bird in Thau Tlang areas. Some of them have no name yet.
 The singing birds such as tlerlung, tuklo, fiakfairok, koktut and satututut sing sweetly in the summer time and their sweet voices make Thau Tlang much more a charming place. Thau Tlang charms everyone with it beauty, shape, color, views, and the sweet voices of the singing birds around it. All people, young or old, are always proud who reached the summit of the famous Thau Tlang in their lifetime. If you are planning to have a honey moon or vacation on the peak of Thau Tlang, you are surely going to have one of the best times in your life and that would be an unforgettable memory and would be a paradise for you.

Zaral Falls in Thau Tlang


The Height of Thau Tlang
The peak of Thau Mountain is about 7,200 (EST) above sea level (Some estimate it as 7,400 ft above sea level). The modern Burmese government has no official record of its height that is available publicly. Pickery.com listed it as 5343 feet above sea level.[4] According to Pu Tial Ling, Farrawn Villager, Thau Tlang is 7014 feet high above sea level.[5] This is probably the nearest measurement of the height of Thau Tlang. Most people think Thau Tlang is higher than Ciriang Tlang but Ciriang Tlang is higher in Pu Tial Ling's article.
Many local people think that the height of Thau Tlang and Phawngpui (Blue Mountain) in Mizoram State, India is almost equal. Acording to the official website of the Mizoram Tourism Department, the height of Pawngpui is 2157 meters. It is 7076.78 ft. [6] Therefore the height of Thau Tlang might be a little bit less or more than the height of Phawngpui's peak. It is reasonable height.
Burma has a major problem of doing land survey since the time and General Ne Win. Socialist Government kept so many things secret. Many citizens did not know about the land, river, the country and so many other things around them because the government made them blind in knowledge. A survey needs to be done to measure the actual height of Thau Tlang led by the Chin State government.

How to get there
               Thau Tlang is about 65 miles west of Hakha, capital of the Chin State. Cars and motor cycles are available in Thantlang for rent. It can be reached via Hakha to Thantlang, then to Thangzang and then to Ruakhua village, which is in the foot of Thau Tlang. That is the shortest and easiest road. It is expensive renting motor cycles and cars since the roads are rough, small and dangerous. It is very tough to drive cars and motor cycles. If you plan to visit Thau Tlang you would need to carry extra gasoline for reserve. There is no shop to buy gasoline on the way.
                Villagers of Ruakhua built the jeep road from Thangzang to Ruakhua voluntarily. It was already opened and getting to Thau Tlang is much easier now then before. Motor cycles are most of the time available from Hakha and Thantlang cities. 
               Another road is via Thau Village. Thau Tlang is about 5 miles north of Thau. People can walk on foot or ride a horse from Thau to Thau Tlang. The road between Thau and Thau Tlang is so beautiful. It is mostly grassland. The views are spectacular. It is like California in the USA. The author called it "Chinland California" since the landscape is so beautiful and charming like California State.

Image result for Thau Tlang
Faiceu Rangge & Thau Tlang seen from the east 

Where to Stay
               It is best to stay in Ruakhua Village, which is a hill station. It is situated near the foot of Thau Tlang at a high altitude. From Ruakhua you will be looking down all other villages around her. The local people are very kind and generous. All guests enjoy staying there. Good foods such as deer meats, sakhi meat, varitsa or other wild meats are available most of the times. The fish in the streams around Ruakhua is one of the best fish in the country. It is so delicious. Ruakhua has a lot of "sia" (Mithun) and the dried meat of sia is available most of the time. The climate of Ruakhua is perfect. It is just in the foot of Thau Mountain. It is a small and quiet village but it is a very beautiful, popular and charming village. It will be a perfect place for newly weds for their honeymoon. 
                  
                           
Best time to visit
               The best time to visit Thau Tlang is from November to May. February would be the best month to visit because the blue sky is very clear like the blue ocean and the weather is not cold or hot in that time. Visitors can see a very far place in the west, north and east but the south side because Ciriang Mountain covers the view in the south side. The peak is mostly wet and dark during monsoon season. Fogs and cloud almost always covers the mountain top. It is pretty scary when thick and black cloud passes the mountain top during monsoon season. There are a lot of land leech (cangvat) in the mountain areas during monsoon. Monsoon is the worst time to visit there.

Activities
               It is a perfect place for hiking, rock climbing, rock propelling and sight-seeing the birds, flowers, forests and surrounding areas.  There is a famous place the so-called "Leitla" (a big lime stone cave) one and half mile away from Thau Tlang. Many people did not dare to enter the cave in the past before Christianity in the Chin Hills because people believed that the evil spirits dwelled inside the cave.
               Thau Tlang (Thau Mountain) is in fact one of the best places in the Chin State to visit for adventurers. No westerners visit the mountain top since the time of the British colony. No article has been written about it yet. No research has been done for the plants and species around the mountain. There are so much to learn, study and discover new plants and many unknown species around there. It is a perfect place for the researcher to do a research regarding plants, species and their environment.
One day this Thau Mountain would be one of the most attractive tourist destinations in Myanmar especially for eco-tourists because of her beauty, charm, good climates, having many plants and species. It has a lot of sight-seeing too. It would be a perfect place for rock climbing and rock propelling for rock climbers. This mountain is a must visit place for eco-tourist in the near future.

Chin traditional harvest system
The villagers of Ruakhua banned hunting birds and wild animals in Thau Tlang and Thautu areas and reserved those areas for sanctuary. It is a wise decision and the surrounding villages need to follow the rules. They are also planning to open the peak of Thau Tlang as a tourist destination soon. If they do so, Ruakhua will soon become one of the top tourist destinations in Thantlang township. 







[1]  Thang Za Tuan, Burma Manuscript (Yangon: Reprint, 1996), p. 213
[2] Burma Manuscript, p.216, 217
[3] Burma Manusript, pg 217.
[4] www.pickery.com/Thau-Klang/
[5] Pu Tial Ling, Thilhlun Kengtu. WWW.Freewebs.com/putialling/thilhlunkengtu.htm
[6] www.mizotourism.nic.in/phawngpui.htm

Monday, January 8, 2018

Thih Hlanlo Voi (3) le Kum 495 Thawngthlakmi Pa

Vawleicung sual vialte lakah sual lian bik pakhat cu, "Nu tlaihhrem" hi a si. Hlan lio chan in tu chan tiang zong sualnak fak taktak ah chiahmi a si. Tlaihhrem ruangah minung lehrul i chamnak le i thahnawnnak tiang hi vawlei tuanbia ah a rak chuak tawn.

Bible tuanbia zoh tik ah, Genesis 34 nak ah Jacob le Leah nih an hrinmi fanu dawh taktak Dinnah an tlaihremnak kong kan hmuh. A tlaihremtu cu Shekhem, Hamor fapa, a si. Dinnah an tlaihhrem ruang ah a ta le nih "Shekhem khuami pa vialte an thah dih hna" timi kan hmuh. Cu tluk cun tlaihrem hi chungkhar nih tuar khawhlomi thil pakhat a rak si ti kha Bible tuanbia zong ah kan hmuh.

USA hi tlaihhrem a tam taktak. 2016 i Uniform Crime Report (UCR) nih an chuahmi ah "2015 ah hin, USA ram pumpi ah minung 90,185 an tlaihhremmi hna cu palik ah report an tuah" tiah an ti. Report lo mi theih khawh a si lo. 2016 i National Crime Vitimization Survey (NCVS) tuaknak ah, 2015 ah hin, tlaihhrem le sualpi timhnak hi, voi 431,840 a chuak" tiah an ti.

USA ah hin, tlaihhrem a tam tuk caah, tlaihhrem lei upadi hi an rengh taktak. Dantat zong a fak ngaingai. Nihin ni ahcun mi tlaihhrem hmangmi poah cu "Online in an address le min zong kawl khawh dih a si cang. An kalnak paoh ah, inn an hlan tik zongah, "Kei cu mi tlaihhrem hmang ka si" timi min kha innhlanmi hna zungah pek a hau. Inn cawk tik zongah ah pek a hau. Cuticun yatkuat ah carek in "Nan inn pawng ah, a nih cu bantuk mi tlaihhrem hmangmi a van i thial khah" tiah ca a kan pek tawn.

Tlaihhrem ciocio zongah, ngakchia kum tlinglomi tlaihhrem hi tuartu le an chungkhar caah a fah khun tuk caah, dantat ning zong a fak khun tuk. A cheu cu thih dantatnak tiang an pek hna. A cheu cu thihhlan lo thawng thlak a si. Cu tluk in dantat hi a fak ko nain, minung cheukhat cu hurnak hi an i sum khawh lo caah, upadi buar zong an tih hlei lo. Sualnak hi sum a rak har tuk caah, kan luat lai lo ti zong an thei ko nain tihnung taktakmi sualnak hi an tuah theu tawn.

Naite ah Pensocola khua, Florida ah mipa pakhat Hoyt McConnell III (K.22) cu, minung tlaihhrem ruangah biacaihtu bawi nih fak taktak in dan a tat tiah 11 Alive timi nih report an tuah. Dan an tatnak a ruang cu "Cu pa nih a zohkhenhmi ngakchia pa kum (3) kha voi tampi a tlaihhremmi ruang le a tlaihhremnak kong kha video in a thlak caah a si" tiah an ti.

Hoyt McConnell III 
Ngakchia pa a tlaihhrem ruangah ngakchia tlaihhrem (child sexual related charges) timi sualpuhnak 36, capital sexual battery (kum 12 tang ngakchia sualpi) timi le le cu sualnak he aa pehtlaihmi thilri i chiah" timi sualphawtnak (paohmah) tampi an pek ('capital sexual battery' timi sullam cu kum 12 tang ngakchia ihpi kha a si i, USA phunglam ah thih dantatnak pek khawh a si). Tazacuaitu le biacaihtu hi Judicial Circuit Court i biacaiahtu Judge John Miller a si i, dan a tatmi cu, "Thih hlanlo thawng voithum thlak ding hnu ah, kum 495 thawng thlak chap ding ti a  si."

Escambia khua mingiatu (detectives) nih an chimmi cu, "McConell nih ngakchia pa hi thla hnih chung a tlaihhrem i, a tlaihhrem lio hi a telephone in video le hmanthlak a thlak. Cu pangakchia le an pa cuti an umtimi cu hmanthlak le video cu an nu nih, January 2016 ah. Cu kong cu bia an hal tikah McConnell nih ], ka tlaihhrem ko tiah chikkhatte ah a ti colh" tiah an ti.

Amah lawng siloin a dang pa pahnih, Danny Ray Murphy le Jonah Authement zong an tlaih hna i, thawng an thlak ve hna. McConnell nih hin, ngakchia dang sual lio hmanthlak le video zong tampi aa chiah i, ngakchia dang cu ka tlaihhrem hna lo. Mah pangakchia pa te lawng hi, ka tlaihhremmi a si tiah a ti ti a si.

Sual ngaihthiamnak an nawl hna i an ngaihthiam lo a si ahcun, McConnell hi a thihhlan lo, thawng ah a tla cang lai. Cu hmanh ahcun, thih hlan lio thawng voi (2) a tang rih lai i, cupin ah kum 495 thawng tlak ding sualpuhnak cu aa lim ding a si ti lo. A pumsa lawng thawng tlak si lo in, a thlarau tiang in thawng an thlak lai ti tluk a si cang.

"McConnell sualpalhnak hi thil pakhat khat ruangah an thumh piak te hnga dek maw?" timi cu a ho hmanh nih theih khawh a si ti lo. A sualnak hi vawlei biacaihtu bawi nih a ngaihthiam lo ahcun, a sual man cu a in ko cang lai. Zeicatiah "Sualnak man cu thihnak a si" (Rome 6:23) a si caah a si.

Biacaihtu bawi nih a ngaihthiam lo ahcun, a titsa caah khamhnak lam a um ti lo. "A tuh bantuk in a zun ko cang lai" nain, a thlarau caahcun khamhnak a co kho ve rih. Zeicatiah "Sualnak man cu thihnak a si nain, Jesuh Krih he pehtlaihnak thawng in Pathian nih a kan pekmi laksawng cu zungzal nunnak a si" (Rome 6:23) a si caah le "Kan sualnak cu senduk hmanh in sen sehlaw, Pathian nih cun a fapa Jesuh thisen thawng in hawhra bantuk in a ranter khawh than" caah a si.

McConnell hi, thawng ah kum zeihmanh tla sehlaw, Jesuh a zumh ahcun Krih dawtnak he cun aa then kho hlei lo. Zeitluk thirhling sang le tlakrawh vampang chah in aa kulhmi thawnginn chung hmanh ah um ko sehlaw, a zumh ahcun Krih dawtnak he aa then kho hlei lo. Asinain hi pa hi, Krih dawtnak a thei lai i, sualnak ngaihthiam a si ko lai timi cu a hohmanh nih chim khawh a si lo.

Cucaah thawnginn chung zong i sual ngaihchih hlei lo le Jesuh Krih dawtnak zong theihhlei lo ahcun, hi pa nih titsa he thlarau he sualnak man cu cawi dawh ngai a si ko cang. Cucu careltu nang nih teh zeitindek na ruah ve hnga?













Israel Ah Kum 500,000 Simi Hmunhma Rawp An Hlai



Israel ram hi vawleicung ah minung khua an rak sak hmasatnak hmunhma le ram pakhat a si ve. Hi ram ah hin, khuahlun le thilhlun hi tampi an hmuh cang hna. An hmuh chap lengmang I, hmuh rih lo mi le hmuhte dingmi zong tampi an um kho.

Israel thilhluncotu (archeologists) pawl nih, nai Zarhpini (January 7, 2018) ah, kum million cheu dengmang a hlunmi khuarawp pakhat kan hmuh tiah thawng an thanh. Cucu atu chanthar Israel ram lampi kam ah an hmuh. Vawlei chung meter tampi a thuhnak ah a rak um. Cu an vawlei an hlainak hmun cu, an khualipi Tel Aviv nichuahchaklei Jaljulia khuakam ah a si. Hi khua hi minung 9,618 (2016) an umnak khua a si.

Jaljulia hmunhma hi, minung tuanbia aa thawk hlan ramvaih in aa cawmmi minung pawl khua an rak saknak hmun a si I, tivate, thingram hninhnonak le ramsa tampi an rak umnak hmun a rak si I, an mah caahcun "paradise" bantuk hmunnuam a rak si.  Hi khuarawp hi, Israel ram I an hman taktakmi Lampi 6 timi kam ah a um. Cu hmun ahcun "Minung sermi "hreitlung" (axes) azaza in an hmuh" tiah Israel Thilhlun Nawlngeitu (Antiquities Authority) nih an ti.




"Lampi 6 nak le Jaljulia karlak vawleitang meter 5 tluk a thuhnak hmun I, kum million cheu a hlunmi khuarawp hi bantuk in tha tein in a rak um khawh rihmih hi, khuaruahhar a si" tiah Tel Aviv Univerity's archaeology department lutlai Ran Barkai nih a ti. Hi hmun hi, hi miphun hna caah hmunhma nuam tuk "paradise" bantuk a si caah a tu le a tu an ratnak hmunhma a si tiah a peh chap.
Hi hmun hi, "homo erectus" timi a tu kan mah chan minung a kan hringsortu minung hna pipu pawl an rak si tiah an ti.

Hi ka hmun an hlainak a ruang cu, Lampi 6 le Jaljulia karlak ah hin, innlo sak ding an timh caah, hi hmunhma ah hin "thilhlun lei zohtu hna" nih nawlpek a hauh caah, an hlai hmasat ruangah an va hmuhmi a si. Thilhlun hlaitu pawl nih an ruahmi cu, hi hmun ah hin "minung tuanbia aa thawk hlan minung pawl nih, khuacaan zulh in an rak tat tawnnak hmunhma pakhat siseh law a dawh" tiah an ti.

Israel hi phundang Ngai a si. Zeicatiah an nih ram ahcun, bible nih khuahlun a timi siseh, bible ah aa tellomi minung khuasaknak khuarawp le thil hlun tampi umnak hmun a si caah, cucu Israel cozah nih biapi tuk ah an ruah. Cu thilhlun pawl cu an rawk sual lai, an vaivuan sual lai" timi an phan caah, khua tlak an duh tik le lamcawh an duh tik zongah, a bantuk in vawleitang ah thilhlun a um sual maw timi hi, an hlaiter hmasat tawn hna. A um lo lawng ah, cu hmun cu cawh le chilh khawh a si tawn.

Kan nih Lairam hna cu, kan pipu nih Lairam an tlak khi a hla rih lo. Kan miphun kan no tuk caah, thil hlun hlai ding ngaingai a um lo. Thantlang Peng le bang ahcun, Tlangkhua hrawnghrang I Khualhring Khuarawp tibantuk le Vanzang ram Mar pawl nih lung an rak cawimi tibantuk le Thau ram I, Laimi pipu an phak hlan miphun pawl Thlan rawpcak dah ti lo cu, thilhlun hi a um tuk lo. Thil hlun kan ngeihmi hnihkhatte zong kan hrawh viar hna. A ngaingai tiahcun thilhlun fate pakhat hi man a rak ngei tuk I, Laimi zong nih thilhlun kan ngeihmi tete hi zohkhenh le runven I, tourist le scholars sin in tangpa hmuhnak ah ser ding an si.

Israel ram cu, thil hlun a tam tuk caah, cu zong cu tourist le scholars pawl sin in tangka tampi an hmuhnak ah an tla. Israel cu nu hrinnak in an fim caah an ram hi, zeipoh hi tangka sipuazi ah an tlakter khawhmi a si. Ram fate le miphun hmete an si nain, ram le miphun an daw. An fim caah thil an thei i, an rum. An rum caah an thangcho. An thancho caah an thawng. An thawn caah nawl an ngei. Nawl an ngeih caah USA zong nih an dirpi peng I, UNO zong an tih hna lo.

Cucaah Laimi zong hi, miphun fate hmanh si u sih law, fim, rum le thawn kan herh ve caah, Israel bantuk in thil fate a lomi thil hlun te hmanh hi, tha tein a zohkhenhmi miphun kan si a herh ngaingai. Israel fimnak le lungput hi kan I cawn ve a herh.











Thursday, January 4, 2018

Yangon-Mandalay Thihnak Lampi

Kawlram khua lian bik pahnih pehtu Yangon-Mandalay Lampi (Highway) hi, meng 365 lawng a sau. Hi lampi nih hin Naypyidaw khualipi zong a pal pah. Kawlram laifang bik in a kalmi lam a si caah, Kawlram chung ah a biapi bikmi lampi Pakhatnak (No.1) bak a si.

Asinain, hi lampi hi a kauh lawng a kau. A din lawng a ding i, siningtha (quality) a ngeih lo caah, minung nunnak tampi liamnak lam a si caah, "Thihnak Lampi" (Death Highway) tiah min an sak. Rev. Dr. Ral Buai nih phungchimnak ah a chimmi cu, "Hi lampi hi, thihnak a rem ngainak lampi a sitiah Columbus ah a chim. Cu tluk cun tih a nungmi lampi a si.

Hi lampi a rak sertu ralkap cozah zong siningtha an ngei lo i, a satu engineers zong siningtha an ngei lo timi kha, motor khawndennak a tammi nih a langhter ko. Hihi kan ram sifah ruang siloin siningtha kan ngeihlomi le kan ziazatha (character) that lo ruang ah a si deuh. Ziknawh le eihmuar nih hin, lamsul le hlei zong a that hnga tluk in a thatter kho lo. Pumpak nih an ei tuk caah lamsul tha zong kan ngeih khawh lo nak a si.

Hi lampi hi mithi an tam tuk caah, na zulh ahcun, "Thihnak Lampi cung ah ka kal" timi kha philh hlah. Motor na mawngh ahcun ralring taktak in  mawngh a herh. Aa citmi zong ralrin a hau. Minung nunnak cu Pathian kut ah a um kan ti bu ah, motor mawngh tiang hna cu Pathian nih a kan mawnghpi lo kho men i, mah nih ralrin herh a herh. Tuah dingmi tuah le lam le motor phung zulh a herh ve. Pathian nih minung tuanvo cu, minungg a pek i, minung nih tuah khawhlomi tu kha Pathian nih tuanvo a lak ve mi a si caah, hi "Thihnak Lampi" a zulmi paoh cu a hlei in fimkhur le ralrin a herh.

USA lampi he epchun ahcun, hi lam hi a sau tuk a si lem lo. USA ram lampi cung i motor ranning tluk in kan mawngh lai ti ahcun, suimilam 4-5 karlak mawng lawng a si hnga. Asinain Kawlram dirhmun cun sau ngai mawngh ding a herhmi lampi a si. Hi lampi i mithi le aa khawngdangmi tuak tik ah hin, tihnung ngaingaimi lam pakhat a si timi cu theihfian khawh a si. Hi lam ah hin, ramdang khualtlawng tourist zong aa khawndengmi an tam ngai cang caah, an tih ngaingai cang ti a si.

Thihnak Lampi timi Yangon-Mandalay Lampi 

Hi tluk a tawimi lampi ah 2017 ah motor hliamkhuainak voi 555 a cang sual i, minung 863 fak ngai in hma an pu i 116 an thi. A tam taktak. Asinain 2016 nak cun a thimi an tlawm deuh ti a si. 2016 ahcun khawndennak voi 777 a um i minung 1,304 hma an pu i, 170 an thi.

Hi tluk lampi a tawimi chung i, mah zatzat khawndennak a chuahmi le mithi an tammi hi a ruang an ruah tikah, rang tuk in an mawnghmi ruang bik ah a si an ti. Cun lampi an siamning a pungsan (design) a that lo caah le himbawmnak phunglam an sermi a derthawm tuk caah a si tiah an ti.

Hi bantuk in thihnak a tam tuk caah, June 2017 cun motor aa citmi nih thutnak taisawm (seat belt) nan i bunh cang lai tiah phung an ser cang.

Hi lampi hi 2010 ah an on mi a si i, kum a tu ahcun nikhat ah motor 20,000 tluk nih a hrawn. A liamcia kum li chungah minung 500 renglo an thi cang.

2016 ah the Ministry of Health le WHO nih motor khawndennak tam bik a chuahnak a ruang kha hlathlainak an tuah. 2017 ah Asian Development Bank nih Ministry of Construction (solohzi) kha US$100 million an cawih hna i, lam remhnak ding ah an pek ko hna nain, cozah nih cun an remh taktak rih lo ti a si.

Thihnak Lampi i Bus aa letmi nih hi lam tihnunnak a langhter

"Zei ruangah dah mah tluk motor accident a tam i mithi an tam?" tiah Kawlram lei in a rami thil thei deuhmi ka hal tawn hna. An lam tuahmi hmanthlak le an ka chimhmi bia ka ruah tik ah, motor accident tam bik hi, an lam pungsan (design) ruangah a si lai tiah ka ruat. An ran ngai hmanh ah, an lam design hi a dik ahcun khawnden hi a tlawm deuh hrimhrim lai.

Ka hal hna i an chimmi cu, "Motor hi a kuarhnak ah a zuang i a zuang? Aa hlawk. Lam cu dingput in an cawh ko nain, a kuarmi le motor a zuan in a zuatnak a tam tuk" tiah an ti. Cucu an cawhmi lam le an phahmi vawlei a tuang um tuning a dik lo caah si dawh ngai a si.

Zeicatiah highway an cawh tik ah hin, vawlei dawhnak thazaang, motor a rannak (speed), a rihnak (weigh) vialte hi, "physics phung" (laws of physics) in zoh i ser a hau. Hi ca chung ahcun tial zia ka thiam lo. Lam cawh tik ah, aa kuaihnak ning hawih zoh in le aa kuaihning a din le fah zoh in, lam hi tlet-ter a hau. Cu lawngah motor a rannak, a rihnak, a thazaang (force) kha ler lo tein lam ah ding tein a kal kho ding a si. Lam kha aa kuihnak zongah tlet-ter lo in an tuah ahcun, a rannak (speed) le a rihnak (weigh) kha aa control kho ti lo i, motor thazaang (force) kha a ler kho. Cucaah lam aa kuaihnak paoh ah "vawlei dawhnak thazaang" kha hman tein a um peng ding a herh caah, lam aa kuaihnak kha tle ngai le cheng ngai in tuah a hau.

Cu bantuk in lam level kha motor a rihzan, a rannak le a sanning hawih in, a tanglei zong kha phah a haumi a si. Kawlram lam design le an phahmi zoh tikah, fum ngai in mawngh a hau dingmi lam an si. Rang deuh in mawngh ahcun motor a zuan in zuan i aa hlawksai tuk dingmi lam design a si.

Kawlram rami ka hal tik hna ah, Yangon-Mandalay Lampi hi zeitindah USA bantuk in an tuahmi nan hmu maw?" tiah ka hal hna i, US bantuk cu a tlawm ngai. Lam hi nal put le dingput in an cawh ko tiah an ti. Cu ti a si ahcun, motor kha rang deuh an mawngh le a rih tik paoh le lam a nal deuh paoh ahcun, a ler lengmang lai i, asiloah a tluril lengmang ding a si.

Cucaah Asian Development Bank nih an cawihmi hna tangka hi khawidah an hman ne hnga? Cucu remhnak i an hman tung lo ahcun, hi pin lei zongah accident a tam peng kho mi a si.

US Laimi zong Kawlram tlun tikah, nan driver hna an motor mawngh a ran tuk ahcun, "Yangon-Mandalay Lampi ahcun driver kha ralrinnak pek a herh. Chimh le rang tuk in mawnghter lo ding kha fial a herh. Zeicatiah a lam a tawi i motor zulmi an tam tuk lo nain, a buaktlak in tuak tik ah accident hi a tam ngaingai i tih a nung taktak. Laimi zong hi lam cung kal lio ahcun ralrin cio ding a si.

Hi lam cung na kal fate hi bia hi va ruat law va cincek zungzal: "Yangon-Mandalay Lampi cu Thihnak Lampi a si" timi kha.

-------------------------------------------

Zohchihmi Capar

1. https://coconuts.co/yangon/news/myanmars-death-highway-claims-116-lives-2017

2. https://frontiermyanmar.net/en/staying-alive-the-highway-death







Monday, January 1, 2018

Ngai Hmanh Kum Hlun A Liam Lio Khi

             Mah hla te hi Mizo hla a si. Lalsangzuali Sailo nih a rak sakmi a si in ka hngalh. Kan ngakchiat deuh lio tang riat kuakap kan si lio ah a chuakmi hla a si.  Mizo hi hlaphuah an thiam. An hlasak zaang a dam i, India ram kam kan um tikah kan rak sak lengmangmi hla a si. Lai hla in an rak leh i, tape phel ngaingai a chuah cu, Sayama Sun Par nih a sakmi ah ka theih hmaset cem a si. Cu hla zong cu Malaysia in a rak chuah.

            Hi hla hi hla tawite a si nain, kum hlun thlahnak ah aa tlak tukmi hla a si caah, Thau i ka um liuo ah siseh, USA i pastor ka tuan hnu zong ah siseh, Kum Hlun a dih i Kum Thar a chuah zanpaoh ah ka sakpi tawn hna. Hi hla nih hin, ka nunnak ah tam tuk fim a kan chimh i, thazaang a ka pek.

            Cathiang nih a kan cawnpiakmi cu, "Kan chan hi zeitluk in dah a tawi ti kan hngalhter law, cuticun kan fim deuh hnga" tiah a ti. Hihi minung  a simi paoh nih ruah le tuak peng ahcun, Pathian theih lo khawh a si lo. Uanthlaknak ngeih khawh a si lo. Mi cung cuan duhnak ngeih khawh a si lo. Minung nih hin, kan chan a tawinak hna hi kan rak ruat lo i, puamhngal tuk hna in, khua kan rak sa tawn. Kan nunnak hi pakhat te lawng a si hna kan ruat lo i, Pathian duh lo ning in khua kan sa sual tawn.

           Kan dam lio le thawn lio le no lio ahcun, zaw kho lo le fak kho lo in ruah sual a fawite. Thi kho lo in ruah sual a fawite. Asinain zei bantuk minung paoh zong hi, "Pathian nih caan khiah piak ciami kan si" (Phungchimtu 3:1 ff) ah kan hmuh. Pathian khiahmi caan" a tlin cun, zeibantuk minung hmanh an luat kho lo. An nunnak an liam i, kan nih zong a liam te ding kan si hna. Cucu kan theih cu a herh i, cucu theih khawh zong cu fim pakhat a si.
           
               "Thihnak kan timi hi zeidah a lawh?" tiahcun tivapi a luangmi bantuk in a luang. Cu tivapi ahcun sining aa lo lomi, thingkung, ramkung, thinghnah phunphun, lunglian le lunghme kha, an mah le hmunhma caan a phak ahcun an i paih cio bantuk khin, thihnak tivapi ahcun kan mah le hmunhma le caan cio ah kan i paih i, cu thihnak tivapi cu a ho hmanh nih kan hrial kho lo. Cuticun tivapi nih thinghnah a liampi bantuk in, thihnak tivapi nih hin kan nunnak hna hi, a liampi tawn.
         
                Cuticun hi vawlei ah kan tuahmi thil vialte hna hi, kum le caan nih a liampi zungzal hna hi, kan tuahmi thil zong kan kaltak i, kan ngeihmi innlo le thilri le chawva le catang zong kaltak viar a si i, a hmunmi an um lo. Cucaah minung nih kan sermi le tuahmi vialte hna hi, "Caantawi Pennak" an si caah, an hmun lo in a donghnak ahcun rawhralnak nih a tei zungzal hna. Mandalay le Inwa hrawnghrang i, hlanlio siangpahrang inn lianlian aa rawkmi van hmuh le USA ah inn thatha an chuahtak hna i, a ngeitu hmanh hngalhlomi tampi an um i, cucu inn rawp pipi van hmuh bak ah, vawileicung hi "Caantawi Pennak a sinak a fiang tuk hringhran." Cun caantawi pennak ah uanthlar tuk dingmi thil zeihmanh a um taktak lo.

                    Hi hla te nih hin, Kum Hlun zan ah minung nunnak hi, tivapi nih thinghnah a fenhmi he a tah chunh i a tha tuk. Thinghnah nih aa hngalhlo karte ah tiva a sumlei ah a luan bantuk in, kan nunnak hna hi kum zeitluk sau kan nun zongah, tivapi tii nih thinghnah a fenh bantuk in an rak liam ziahmah timi kha a langhter i, hla tha le hla sunglawi taktak a si.

Hi hla hi, "Caan rel thiamnak hla" pakhat a si caah, Kum Hlun thlahnak ah aa dawh taktakmi hla a si. A sak zong a nuam i, sullam zong a tha. Pathian sin ah kan sualnak vialte hi, kalpi le ngaihthiam hal zungzal hi, kan herhnak zong a langhter. Zeicatiah kan tlaih khawhlomi kan caan hna nih, kan nunnak hna le kan tuahsermi vialte hna hi, an liampi thliahmah ko hna i, zeitik paoh ah nunnak a dong khomi kan si caah a si.

                     --------------------------------------------------------
                                                  Kum Hlun A Liam
1.      

                  Ngai hmanh Kum Hlun a liam lio khi…….A lan ko lai thlaih khawh lo in
      Kan nunnak ni rel cawk lo hi………...........Kum nih a liampi cang

            Cho
           Na thil timi vialte zong hi………..Kum nih a liampi dih
          Bawipa kan tuah sualmi vialte…Nang nih kan ngaithiam ko

2.                    Tipi lian nih phaikung a fenh……..A thlanglei ah kalpi ding in
   Kan nunnak ni rel cawk lo zong….Kum nih a liampi cang
                                           [Cho]
            
          Tupi thinghnah a til dih i……………….A hnahno te a corh than bang
         Bawipa kan sual palhnak vialte……..Nang nih kan ngaithiam ko
               
                                         [Cho]

                                             (Happy New Year 2018)

Kum Hlun A Liam

                                           Kum Hlun A Liam
1.      

                  Ngai hmanh Kum Hlun a liam lio khi…….A lan ko lai thlaih khawh lo in
      Kan nunnak ni rel cawk lo hi………...........Kum nih a liampi cang

Cho
Na thil timi vialte zong hi………..Kum nih a liampi dih
Bawipa kan tuah sualmi vialte…Nang nih kan ngaithiam ko

2.                    Tipi lian nih phaikung a fenh……..A thlanglei ah kalpi ding in
   Kan nunnak ni rel cawk lo zong….Kum nih a liampi cang [cho]
                                                

3.                    Tupi thinghnah a til dih i……………….A hnahno te a corh than bang
         Bawipa kan sual palhnak vialte……..Nang nih kan ngaithiam ko [cho]
               
                                        -------------------------------------------------------

                        Mah hla te hi Mizo hla a si. Lalsangzuali Sailo nih a rak sakmi a si in ka hngalh. Kan ngakchiat deuh lio tang riat kuakap kan si lio ah a chuakmi hla a si.  Mizo hi hlaphuah an thiam. An hlasak zaang a dam i, India ram kam kan um tikah kan rak sak lengmangmi hla a si. Lai hla in an rak leh i, tape phel ngaingai a chuah cu, Sayama Sun Par nih a sakmi ah ka theih hmaset cem a si. Cu hla zong cu Malaysia in a rak chuah.

            Hi hla hi hla tawite a si nain, kum hlun thlahnak ah aa tlak tukmi hla a si caah, Thau i ka um liuo ah siseh, USA i pastor ka tuan hnu zong ah siseh, Kum Hlun a dih i Kum Thar a chuah zanpaoh ah ka sakpi tawn hna. Hi hla nih hin, ka nunnak ah tam tuk fim a kan chimh i, thazaang a ka pek.

            Cathiang nih a kan cawnpiakmi cu, "Kan chan hi zeitluk in dah a tawi ti kan hngalhter law, cuticun kan fim deuh hnga" tiah a ti. Hihi minung  a simi paoh nih ruah le tuak peng ahcun, Pathian theih lo khawh a si lo. Uanthlaknak ngeih khawh a si lo. Mi cung cuan duhnak ngeih khawh a si lo. Minung nih hin, kan chan a tawinak hna hi kan rak ruat lo i, puamhngal tuk hna in, khua kan rak sa tawn. Kan nunnak hi pakhat te lawng a si hna kan ruat lo i, Pathian duh lo ning in khua kan sa sual tawn.

           Kan dam lio le thawn lio le no lio ahcun, zaw kho lo le fak kho lo in ruah sual a fawite. Thi kho lo in ruah sual a fawite. Asinain zei bantuk minung paoh zong hi, "Pathian nih caan khiah piak ciami kan si" (Phungchimtu 3:1 ff) ah kan hmuh. Pathian khiahmi caan" a tlin cun, zeibantuk minung hmanh an luat kho lo. An nunnak an liam i, kan nih zong a liam te ding kan si hna. Cucu kan theih cu a herh i, cucu theih khawh zong cu fim pakhat a si.
           
               "Thihnak kan timi hi zeidah a lawh?" tiahcun tivapi a luangmi bantuk in a luang. Cu tivapi ahcun sining aa lo lomi, thingkung, ramkung, thinghnah phunphun, lunglian le lunghme kha, an mah le hmunhma caan a phak ahcun an i paih cio bantuk khin, thihnak tivapi ahcun kan mah le hmunhma le caan cio ah kan i paih i, cu thihnak tivapi cu a ho hmanh nih kan hrial kho lo. Cuticun tivapi nih thinghnah a liampi bantuk in, thihnak tivapi nih hin kan nunnak hna hi, a liampi tawn.
       
                Cuticun hi vawlei ah kan tuahmi thil vialte hna hi, kum le caan nih a liampi zungzal hna hi, kan tuahmi thil zong kan kaltak i, kan ngeihmi innlo le thilri le chawva le catang zong kaltak viar a si i, a hmunmi an um lo. Cucaah minung nih kan sermi le tuahmi vialte hna hi, "Caantawi Pennak" an si caah, an hmun lo in a donghnak ahcun rawhralnak nih a tei zungzal hna. Mandalay le Inwa hrawnghrang i, hlanlio siangpahrang inn lianlian aa rawkmi van hmuh le USA ah inn thatha an chuahtak hna i, a ngeitu hmanh hngalhlomi tampi an um i, cucu inn rawp pipi van hmuh bak ah, vawileicung hi "Caantawi Pennak a sinak a fiang tuk hringhran." Cun caantawi pennak ah uanthlar tuk dingmi thil zeihmanh a um taktak lo.

                    Hi hla te nih hin, Kum Hlun zan ah minung nunnak hi, tivapi nih thinghnah a fenhmi he a tah chunh i a tha tuk. Thinghnah nih aa hngalhlo karte ah tiva a sumlei ah a luan bantuk in, kan nunnak hna hi kum zeitluk sau kan nun zongah, tivapi tii nih thinghnah a fenh bantuk in an rak liam ziahmah timi kha a langhter i, hla tha le hla sunglawi taktak a si.

Hi hla hi, "Caan rel thiamnak hla" pakhat a si caah, Kum Hlun thlahnak ah aa dawh taktakmi hla a si. A sak zong a nuam i, sullam zong a tha. Pathian sin ah kan sualnak vialte hi, kalpi le ngaihthiam hal zungzal hi, kan herhnak zong a langhter. Zeicatiah kan tlaih khawhlomi kan caan hna nih, kan nunnak hna le kan tuahsermi vialte hna hi, an liampi thliahmah ko hna i, zeitik paoh ah nunnak a dong khomi kan si caah a si.

Wednesday, December 27, 2017

California Meikang Lakah A Faak Bikmi Ram Meikang

Vawleipumpi lumnak ruangah vawleicung hmunkip ah khuacaan rawhnak a chuak i, California State zong hi khuacaan chiatnak tampi a tuar. Khuacaan a linh a zual i, tlang tibual tampi an car. Tivate tii an car i, cerh zong an ko hna. January 2017 in ruah voikhat hmanh a sur rih lo caah, ramtang meikangh zong a zual ngaingai. Naite ah keimah zong California cu ka phan i, a fingtlang cu aa dawh tuk nain meithang a zaam tuk caah, khuacuanh a nuam lo. Thli zong a hnawm ngaingai.

December 4, 2017 in mei a kang i, a tu hi ca ka tial tiang an hmit kho rih lo. Christmas lai zong ah mei a kang peng rih. January zarh khatnak tiang cu a kang lai tiah an ruah. California hi, aa dawh tuk nain, meikang nih hin rawhnak tam tuk a pek caah, an ram hi thli zong a hnawm ngaingai. Meithang a zam peng i, a nuam lo ngai.


Thomas Fire cu Hell Mei bantuk a si

Nunnak pek ngacha in Thomas mei an hmih lio

Mei hmittu pawl zong Christmas zungkhar can zong manh lo taktak in mei an hmit. An nih caah cun zungkhar ni zong a um kho lo. Christmas ni zong  a um kho lo. Meihmittu pakhat a nunnak a liam. Vanlawng he, meihmittu motor he, tii pipe he, minung he an tang ko nain, an hmit kho zawkzawk lo.

California hi US Ramkulh vialte lakah a rum bik a si nain, meikang le khuahrem ruangah an sipuazi tampi a rawk. Hi tluk in meikangh a tamnak hi a ruang (5) a um:

(1) An ram a linsa pah; (2) phawngphai a tam; (3) ruahsur lonak a sau caah ram an rocar; (4) thingkung a tlawm tuk; (5) a ummi thingkung zong mei a lemmi far kung phun hi an tam caah a si.

Hi meikang hi a min ah Thomas Fire tiah min an sak. California State a thlanglei ah a kangmi a si. Thomas Fire nih hin acres 281,000 a kangh. Cucu Singapore ram nak kau deuh a si cang. Atu ca ka tial lio ah hin, zatuak ah 86% lawng hi an hmih khawh rih ti a si.  Hi a kanghnak hmun hi, Santa Barbara hrawng ah a si. A kangh ning a fah tuk caah, California Meikang tuanbia vialte chungah, a faak bikmi meikang a si tiah an ti. A cheu hmunhma ahcun meikangmi mei alh a that tuk caah, bom puah bantuk in a puak i aa hlirh. Highway zong hmun tampi ah a pit.

Thomas Fire hi California meikang lakah a fakbik a si i, inn 1,063 a kangh i, 280 a rawk. California cu inn an that tuk pin ah, inn man a fah tuknak hmun a si caah, tu tan meikangmi nih hin million tam tuk man rawhnak a chuahpi te lai ti a si. Atu tiang ah hin, pumpak innlo thatha million man inn tampi a kangh cang. Khua tam ngai i minung cu an zamter hna.



Innlo thatha cu mei nih hitin ziam cikcek in a kangh hna


Mei hi helicopter zong hmang in an hmih

Vanlawng lianmi zong in chemical hmang in an hmih

Khua thatha le innlo tha zong hitin a kangh hna

Meihmittu 1,573 nih an hmih i, minung pakhat a thi. Hi pin ah zeiltluk rawhnak dah a chuah rih lai timi cu theih khawh a si rih lo. California hi a rocar ngai cang caah, ramtang mei hi kham khawh a si ti lo. Minung nih thlahphawih can zong a um i, a can ahcun tektlak ruang hna ah a kagnmi an si. Nikhat can khat ahcun California hi ram nuam lo ngai ah aa chuah kho.

Meikang hi Santa Barbara county a si. Naite i a nunnak a liammi Siangbawinu umnak khua in a hla tuk lo. Hi khua hi kei zong ka va phan. California hi khua a hrem tuk caah, thingkung an thi tuk i, tii a hau tuk lo i, nilinh a khanmi thinking hi tampi an cin cang. Tii  a heu tukmi cu tii an toih khawh ti lo caah a si. Kan kal lio zongah, thingkung a bubu in an cinthar mi tampi ka hmuh hna. Cucu nilinh a ing kho deuhmi pawl an si. Siangbawinu umnak khua cu Ontario ti a si. Los Angeles in meng 50 a hla nain inn cu aa tlai ko. Cu khua zong cu meithang a zaam tuk i, khua hi hmuh khawh asi tuk lo. Meikhu a tam i, thli zong a rim a chia ngai.

Highway te hna zong hitin a phih dih
Lairam zong ah ramtang mei hi duah ding a si lo. Pathian ni a kan pekmi kan tiram hi dawt le runven taktak kan herh. A herhlomi ah meiduah hi hrial le ralrin a herh. Thingkung pakhat hau lai le thah lai ah khua kan  ruahta  ahau cang. Cu ti ram kan dawt lo i duh poh in ramtang mei hna kan khangh ahcun, kan ram a phawng lai; lo tlak awk kan ngei lai lo. Cucpin ah tiii a har lai i, nunnak ah a har kho ngaimi kan si.

Kan ram thinkung cin zong tha kan pek a herh. Fingtlang hninhnoter ding zong kan i zuam a herh. Thinghual hna kau deuh in zuah i khua himbawm tein chiah le thli thiang kan dawp ding zong a biapi taktak cang.

Lairam zong hi a phawng tuk cang. Lo le tihthing caah thingram kan hau tuk pin ah, saram caah ram kan khangh tukmi khi thil pawi taktak a si. Kan i ralcin lo le tiram zohkhenh kan daithlan ahcun, Lairam zong khi, Calinfornia bantuk in a tu le tu a kang kho ve mi a si. Cucaah Laimi nih thingkung tam deuh cin zuam le ram mei duah hi sum le ralrin kan herh ve.




Friday, December 22, 2017

Kum Rungvui In Kan Lungchung Ah


                           Lunglawmhnak Ni Tawite
                                          By Bawi Tei

Kum rungvui in kan lung chungah…….Lunglawmhnak a khat than..
Lawmh lo in um khawhlomi……………Le kan lung in hngahmi..
Kan hngah Christmas niceu dawh cu……Atu a rung phan cang..
Aa dawh hringhran Bethlehem par…….Zai in awi than rih sih

Nawlhnak: Lung-lawmhnak ni tawite…..Liam lai kan siang lo…
                   Kan liamtak hin hlah law….Christmas ni sung bik..
                   Joshua hmai na dir bang………Kan hmaiah dir ve…
                   Kan aw ngeih in……….Kan in thangthat lai….

Kan van ngei ngai kan nih vialte………Christmas ni kan phan than..
Chungtling te kan len lio ni…………….Ngaih zun kan thanghawi maw..
Par bang kan lawmh tawnmi………….Christmas ni sung phak hlan ah hin..
Unau rualchan kan hawidawtmi……..Rizung mual an liam tawn..

Khuachin tluangkip ummi hawidawt……Dam in nan um cio maw?
Kum rungvui ni sungbikmi……Christmas niceu dawh ah…
Ngaihchia mithli tla le………....Lungtheimi hna nan um maw?
Bethlehem par-dawh cu put in….An lung hnem than rih sih…

Cung Khuazing nih kan sualnak .....Ngaithiam in rung kan veng seh
Ngaihchia lungretheimi hna................Lunglawmhnak si  cang seh
Kan ngaih Christmas niceu dawh cu...Atu a rung phan cang
Kan sualnak cu chia cang sihlaw..........Amah ah thar cang sih

................................................................................................
                                           


Hla Phuahtu Upat Peknak

Hi hla te hi, tang 3 ka si lio ah, Thau Church Choir nih an rak sak i, cucu ka theih hmasatnak bik a si. Ka rak duh tuk. College ka kai hnu ah, Thau ah Christmas ka rak hmang. Cu ahcun a voikhatnak bik Thau Baptist Church choir ah kan rak sa ve. Hla a kan chimtu cu Pu Van Ling, Pu Hrang Tling le Pu Nun Hre an si. Sau ngaite kan rak cawng.

Hi hla hi, sak tik ah lung a leng. Lungthin a khawih. Liamcia hawikawm le chungkhar a kan ngaihter. Khual tlung mileng a kan ngaihtermi hla asi. Christmas le Kum Thar caan ah aa tlak bikmi hla a si. Hi hla a kan chimtu Pu Hrang Tling zong a kal ve cang. Ngaih a um ngaingai. 

Cu lio ah ka philh khawhlomi pakhat cu, a chorus nak te i cang 3 nak zawn khi a si. A cheu nih, "Joshua hmai ni dir bang" ti a si an ti. A cheu nih, "Joshua hmai na dir bang" ti asi an ti. Zeiset dah asi ti cu kai fiang thai lo nain, a bia umkalning ruah ah, "Joshua hmai na dir bang" timi hi a dikmi si dawh asi bik. Original ka hmu kho lo i, cuticun ka tial ve ko.

Hi hla hi Christmas hla ah a tha bikmi asi tiah ka ruah. 1996 in Thau ah Pastor ka tuan hnu ah, hi hla hi Christmas ni ah choir ka sakter tawn hna. Hi hla aa tel lo ahcun, Christmas a tling lo ti tluk in ka ruah. US ka phak hnu ahcun, kan Krihfabu ningpi in, Christmas Ni ah kan remh tawn. 

Hi hla cu a bia a tha, a thlum, a thuk i, zeizongte a kemh dihmi asi. Lunglawmhnak he, ngaihchiatnak he, zun hla phun he, Pathian thangthatnak he a phunphun in, a tling tuk i, minung kan sining a kan khen dih tiah ka ruah. A duhmi caah thahnem santlai a si theu lai timi ruahchannak he, Semnaklairam blog ah ka chiahnak asi. 

Hi tluk hla tha a kan phuah piaktu Pu Bawi Tei ka upat i, ka lawmh. Pu Bawi Tei hi hmuh ka duh ngaingai nain, ka hmu kho lo. Hi cabia tawi tein, Pu Bawi Tei upat hmaizahnak ka pek. 



Wednesday, December 20, 2017

Rilipi Tii Kaining A Rang Deuh Lai

"Lairam ca ahcun Rilipi tii a kai lai i, a kan phum lai" timi cu phan ding a um lo nain, rilikam khua tampi hna le Pacific Rilipi, India Rilipi le Atlantic Rilipi cung ummi tikulh ram fa tete caah cun, a taktak in an ton cuahmah cangmi thil tihnung taktak an si cang. Pacific Rilipi cung tikulh cheukhat cu an chuahtak cang hna i, a cheu cu rili tilet nih fak chinchin in a den chin lengmang cang hna. Nihin ni ah hin, rili tikulh tampi cu rili tii a almi nih a hrawh cang hna i, pawngkam rawh ruangh ah refugee hi an tlawm ti lo ti a si. Rilipi tii a kham khotu "mangrove tree" an cin hna i, cu dah ti lo cu van i runvennak ngaingai hi a fawi lo. An si a fah caah, rilipi tii kham ding cu a si kho fawn lo.

Vawleipumpi lumnak le rili tii kaimi kong hi, tambik a hlathlaimi le a tuaktan bikmi cu IPCC (U.N Intergervernmental Panel on Climate Change) an si. IPCC ah hin, ram kip scientists an i tel. "IPCC nih hlan lio deuh i an rak tuak ning nakin, rilipi tii kai ning hi a let hnih (2) in a rang deuh lai" tiah research a tuah tharmi nih an ti.

A ruang bik cu vawleipumpi lum ning hi an ruahnak leng in a ran deuh caah, a tii lem lo tiah rak ruahmi tikhal tlang chahchah kha tiit an timh caah a si. A bik in a fekfuan i a ti lem lai lo tiah an ruahmi Antarctic Tikhal Dar (Ice Sheet) kha tiit an i timh caah a si. Hi Tikhal Dar hi Antarctic Nichuahlei kam ah a ummi Tikhal Dar chahchah an si. Hi tikhal hi vawleicung tikhal a chah cemnak le a kih cemnak a si i, hlan deuh ahcun a ti kho lai lo tiah an rak ruahmi a si.

Hi kong hi Earth's Future timi journal ah an tial. Hlan ahcun hi Tikhal Darpipi hi an ti lem lai lo tiah an ruah nain, tiit an i tim cang ti a si. Hi Tikhal Darpipi hi an tit ahcun vawleicung rilipi tii hi pe 200 tiang deng a kai kho tiah an ti. A cheu rilikam khua ahcun tii a kaimi a thuk deuh lai i, a cheu ahcun a puan deuh lai ti a si. Hi an tuaktan ning zoh tik ah, a hlan ah an rak chim ballomi a si.

Scientist tam deuh an rak phanmi cu Arctic Ice timi Canada chaklei i tikhal tlang lianlian a tit dingmi hi biapi ah an rak phanmi a si. Hi Arctic Ice timi tu cu a ti tuk cang i, tilawng kal khawhnak in rilipi lam a awng cang lai ti a si. Cu tluk cu vawleipumpi linhnak nih tikhal tlang lianlian hi a titter hna.

IPCC tuaknak ahcun a tu ning tein tikhal an tiit ahcun kum 2100 ah rilipi tii hi pe hnih le lehmah 5 a kai lai tiah an rak ti. Earth's Future catialtu pawl tu nih cun a tu ning tein carbon te hna an chuah peng ko ahbcun 2100 ah rilipi tii pe li a kai lai tiah an ti.

National Geographic nih an tialnak ahcun Nichuahlei Antarctica i, tikhal darpipi hi a cheu hmun ahcun pe 12,000 an chah i, cucaah Nitlaklei Antarctica nakin a tikhal dar kha a fekfuan deuh i, vawleipumpi lumnak nih a tit kho ter tuk lai lo tiah an rak ruah.  Asinain Earth's Future catialtu nih an hmuhmi cu Nichuahlei Antarctica tikhal dar hna hi ruah ning tluk in an rak fek lem lo tiah an ti. Hi catialtu pawl hi Austin khua ummi University of Taxas le University of South Florida i scientist bu pawl an si.

Earth's Future scientist pawl nih an timi cu, "Vawleicung pumpi nih vawleipumpi lumtertu greenhouse gas hi, hi hnu kum tampi heh tiah an thumh ahcun, rilipi tii thangmi nih 2050 ah harnak a kan pek dingmi rawhnak hi, tlawmte cu a zor deuh lai" tiah an ti.

Rilipi tii thangmi nih a phum zau lai tiah an ruahmi Fanning Tikulh (Kiribati) 
Paris khua i U.N nih an tuahmi Paris Climate Agreement timi "Vawleipumpi greenhouse gas thumh ding" timi ramkip nih an i zuam ahcun, Antarctic tikhal darpipi a tit ning kha a tlawm deuh ngaingai lai tiah an ti. Paris Climate Agreement ah U.S dah ti lo cu, vawleicung ram vialte an i tel dih cang. President Donald Trump chan ah hin, U.S hi hawi a zawng lo i, E.U le a dang U.N ram vialte zong an thin a hung i, "U.S nai tel lo zong ah kan mah lawng in kan kal ko lai" tiah an ti phah. Zeitluk in fim le rum hmanh ah,  "Thil tha tuahnak ah, hawi zawnglomi rak si hi, thil pawi taktak a si." 

U.S hi vawleicung thli a hnomhter bik tu ram pahnihnak a si. Tuluk le amah lawng nih hin vawlei pumpi dihlak "greenhouse gas" zatceu dengmang an chuahter. U.S ngaingai aa tel lo ahcun, ramdang nih zeitlulk in thli thian an i zuam zong ah, U.S nih thli hnawmtam a chuah peng ko ahcun, vawleipumpi khuacaan lumnak doh cu a fawi ding a si lo.

Related image
A rangmi hi Antarctic Ice Sheet timi cu a si.

Related image
Tikhal tampi a um ve nak, Arctic Ice timi cu a timi a kau tuk cang
Ram kip nih biatak tein rilikam runvennak le vawleipumpi lumnak doh hi, khulrang tein an an tuah lo ahcun, atu kum zabu dih tik ahcun minung million 153 an umnak vawlei cu tii nih a phum lai ti a si. Cu vialte minung cu, a tu lio U.S.A minung i zatceu tluk an si tiah an ti. Tih a nung hringhran.

Scientist tampi nih hlathlainak dangdang an tuahmi zoh tik ah, U.S.A ah rilipi tii thangmi nih tambik harnak pek khawhmi rilikam khuapi hna cu, Miami, Houston, New Orleans, Charleston, New York, Boston, Fort Lauderdale hna hi harnak tan tong ngaingai lai ti a si. Cun rilipi tii a thangmi ruangah, Virginia ramkulh Norfolk khua le Louisiana Thlanglei rilikam hna ahcun rilipi tii kaimi nih vawlei acre tampi a phum cang. Khua zong an chuahtak pah len cang. Tourist tam taktak lennak Chesapeak Bay Area hna hi, rili tii chung ah khulrang ngai in an pil cang ti a si. Khua caan aa thlengmi ruangah, voidang ah ASIA ah vanruah tithlet in aa thle tawnmi kha, atu ahcun Oregon le California ah a bungh in aa bung tawn i, rikilam khua i rilipi tii kai ning hi, a rang deuh ngai ti a si.

Louisiana ah rili tii kaimi nih lam le vawlei acre tampi a phum cang
Research an tuahmi pakhat ah "Rilipi tii hi 2100 ah meter pakhat a kai ahcun Florida i tuanbia hmunhma 6,000 hi tii nih a hrawh lai" ti a si. University of Tennessee, Indiana University, Northern Kentucky University in scientist hna le a dang scientist cheukhat nih an timi cu, rilipi tii meter pakhat a thangmi nih U.S nichuah thlanglei tuanbia hmunhma innlo hi 19, 676 a rawk lai" tiah an ti ve. Nihin ni ah hin, scientist pawl chimmi hi, vawleipumpi lumnak kong ah, pakhat hmanh aa hlenmi a um rih lo ti a si.

A liamcia kum 30 hrawng an rak chimmi kha an hman cuahmah i, an tling cuahmah ko ti a si. An rak chim ning bantuk tein, vur zong a tam ti lo; ramkip ah thingram kanghnak a zual; tilian a chuak i, khua a hrem. Hi vialte hi khuacaan thlen ruang ah a rak cangmi an si. Hi pin zongah an chimmi hi a dik te ko lai tiah ruah a si.

Image result for Florida flooding map for sea level rise
Meter 3 kai ahcun a sennak viale cu a khuh dih lai ti a si

U.S. scientist nih an hmuhton cangmi in an chimmi cu tihnung ngaingai a si. 1992 nak in Florida kam rili hi a buaktlak in lehmah pali (4) a thang deuh cang ti a si. National Oceanic & Atmospheric Administration timi rilipi tii lumnak le khuacaan kong hlathlaitu hna nih, 2060 ahcun Miami kam rilipi tii hi pe thum (3) a thang deuh lai ti a si. A tu kumzabu a dongh (2100) ahcun, Florida rikilam innlo 934,000 hi rilipi tii thangmi nih a hrawh lai tiah Zillow nih a ti. Dollar in tuak tikah, billion 400 renglo a si an ti.

Hi bantuk in rilipi tii a kai lai caah, 2100 ahcun a tu Pre. Trump innpi Mar-A-Lago tim zong hi tii nih canceu tiang a phum te lai ti a si. A him hlei lai lo tiah an ti. Nai hrawng i Florida i Hurricane a hrangmi tilian hmanh ah a tongh hrulh ve cang i, hi area hi a himbawm lo taktakmi hmun pakhat a si cang ti a si. Rilipi ti cu mi thleidan a ngei lo i, mirum le mifim inn zong a hrial hlei lai lo tiah an ti.

2100 ahcun Mar-A-Lago hi hi tin tii nih a phum lai ti a si
Atu bantuk in vawleicung hmunkip ah rilipi tii a than caah, rilikam titlang vawlei an min; innlo a hrawh; tikulh tam ngai tii nih a phum cang pin ah, rilikam thingkung le ramkung hna i, rilipi tii a almi nih a thah thluahmah hna. Pacific tikulh tampi a hrawh cang i, tikulh ram tampi cu chun zong zan zong ah, thinphan dai lo in an um cang. Florida rilikam khua hna zong inn insurance man a kai i, lamtul le inn tam ngai a rawk cang.

Atu chun vawleicung minung vialte nih vawleipumpi linhnak hi, kan doh lo le vawlei a himnak hi kan i zuam lo ahcun, kan vawleipumpi cu Noah buanchukcho bantuk in, hmun kip ah harnak nih a kan den chin lengmang cang lai tiah mifim mi hna nih an ti.

Earth's Future pawl nih Antarctic Tikhal Darpipi an sining zoh in, rilipi tii kaining hi a let hnih in a rang deuh lai an timi hi a dik taktak ko ahcun, a tu kan hrinmi kan fale an thih hlan hrimhrim ah hin, vawleicung rilikam khua tampi cu, rilipi tii nih a phum te hna lai i, tuanbia khua ah an cang te kho men i, "Atlantis" khawi dah a um an ti bantuk in, rili tang ummi khua ah i cang te hna sehlaw theih lo a si.

Cu ti thil a can lo nak ding caah, tu chun vawleicung mi vialte nih hin, thlarau khamhnak kan ruah cuahmah lio ah, kan vawlei khamhnak zong ruah chih a herh ve ko hnga lo maw?

----------------------------------------------

Zohchihmi ca

1.  http://www.miaminewtimes.com/news/sea-level-rise-to-destroy-6000-florida-historic-sites

2. https://www.nytimes.com/2016/09/04/science/flooding-of-coast-caused-by-global-warming-has-already-begun.html

3. https://www.bloomberg.com/news/features/2017-04-19/the-nightmare-scenario-for-florida-s-coastal-homeowners

4. http://www.climatecentral.org/news/extreme-sea-level-rise-stakes-for-america-21387


Hmurhuh Huh Lo Ruangah February Ahcun 500,000 An Thi Kho

Covid-19 zawtnak U.S a phanh ka tein CDC doctors le scientists le NIAID (National Institute of Allergy and Infectious Diseases) director Dr....